Τρίτη 25 Ιουνίου 2013

Μ. Κατσαρός: ο δραπέτης δούλος





Μιχάλης Κατσαρός


Ο δούλος:
 έγινε δραπέτης-όχι και ελεύθερος

§1
Εξηγητικές υποτυπώσεις

·     Ποιος είναι ο Μιχάλης Κατσαρός; Είναι ο ποιητής που δεν «παραδέχτηκε την ήττα» της μεταπολεμικής γενιάς, αλλά τη βίωσε ως πραγματική αφορμή –άκρως οδυνηρή βεβαίως– για να ξαναστήσει τον άνθρωπο, ως ανθρώπινο Είναι, οντολογικά δηλαδή, στο θρόνο του ελεύθερου οραματιστή, του μαχόμενου ποιητικού Εγώ [=δημιουργού] ενάντια βασικά στις απολογητικές ενοχές της καθεστωτικής «αριστεράς». Γιατί ενάντια σε αυτές; Επειδή με τη μάσκα ενός «ακαταμάχητου απελευθερωτικού» λόγου αναπαρήγαγαν και διαρκώς αναπαράγουν αστικοφεουδαρχικά κηρύγματα περί «ελευθερίας». Το αποτέλεσμα είναι να φενακίζουν τις συνειδήσεις. Η ιδεολογική ηγεμονία της καθεστωτικής «αριστεράς», καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο έως και σήμερα, δεν κήρυξε το τέλος του παλαιού βασιλείου κυριαρχίας, αλλά τον εξωραϊσμό του. Αποδυνάμωσε έτσι από μέσα κάθε αυθεντική επαναστατική ιδέα και ακινητοποίησε τεράστιες μάζες εντός των τειχών αυτού του βασιλείου. Όπως δείχνει ο Μ. Κατσαρός στο ποίημά του ο δούλος, τέτοια κηρύγματα-ιδεολογικές διαστροφές υποκαθιστούν την αυθεντική ελευθερία με τη δραπέτευση. Ο δούλος που δραπετεύει δεν παύει να είναι δούλος,  ενόσω δεν έχει απελευθερωθεί από το όλο συλλογικό πλέγμα δουλείας, που εκφράζεται με το κοινωνικό-πολιτικό σύστημα, και ενόσω δεν έχει συνείδηση μιας τέτοιας απελευθέρωσης.

·     Η δραπέτευση στο παρόν ποίημα προβιβάζει την ατομική διάθεση του δούλου να ξεφύγει από τα δεσμά της δουλικής του συμπεριφοράς απέναντι στους δημίους του, αλλά δεν θέτει υπό αμφισβήτηση τη συστημική τυραννία πάσης φύσεως, δεν οδηγεί σε κάποια αυθεντικά απελευθερωτική συλλογικότητα. Η διερώτηση επομένως, που διατρέχει την ποιητική σκέψη του Μ. Κατσαρού και με κάποιο τρόπο εμφανίζεται στο παρόν αλλά και σε κάθε ποίημά του τίθεται περίπου ως εξής: τι είναι η «συλλογικότητα» και το πλήθος; Αμφότερα τούτα είναι μορφώματα που στερούνται την ενεργό δύναμη των ριζικών αλλαγών: εκφράζουν την αδρανοποιημένη μάζα, την έντρομη και απαίσια, την αβέβαιη και πονηρή, που φρουρεί [=υπηρετεί] τους πύργους των τυράννων, κρατά την αναπνοή της μπροστά στην επισημότητά τους, επευφημεί τις παρελαύνουσες συνωμοσίες τους, ευχαριστιέται με τις αυλοκολακείες της. Το έμβλημα αυτής της συλλογικότητας ή αυτού του πλήθους είναι ο δούλος που ενώνει μέσα του τον έμπιστο κουβαλητή μιας υποτιμημένης ζωής και τον καχεκτικό υμνολόγο κάθε επερχόμενης βαρβαρότητας. Η στάση του δούλου απηχεί ένα ακρωτηριασμένο αγαλμάτιο της καταπιεσμένης ύπαρξης και φωτίζει τον φθοροποιό χαρακτήρα των συλλογικοτήτων καθεστωτικής πνοής, ακόμη κι αν οι τελευταίες προβάλλουν με «αριστερή» μεταμφίεση.

·     Ο ποιητής φιλοτεχνεί, με μια κοφτή αλλά πυκνή σε σχήματα ποιητική γλώσσα, το πορτρέτο του δούλου, απέναντι στο οποίο το ποιητικό Εγώ ορθώνεται ως άρνηση και ως εξ-έγερση. Αρνείται, αυτό που δεν δύναται να αρνηθεί, αλλά ενσαρκώνει ο δούλος, δηλαδή τον υπαρκτό και τον επερχόμενο μεσαίωνα, και εξ-εγείρεται απέναντι σε αυτόν-εδώ: «σηκώνει έναν άλλο πύργο ατίθασο». Όσο ορατός κι αν γίνεται αυτός ο μεσαίωνας στο παρόν ποίημα, δεν παύει να είναι η πιο σκοτεινή όψη της κοινωνίας, που συγκαλύπτει τους ενόχους και ενοχοποιεί τους αθώους. Να γιατί το ποιητικό Εγώ βαδίζει μονάχο, ως ένας ρομαντικός επαναστάτης που πάντοτε θέλει να ανακαλύπτει τη δράση πέραν της αστικής αποξένωσης, καθώς και πέραν της καπηλείας από τους ιδεολογικούς συντρόφους ή πέραν της κιβδηλίας τους. Ακριβώς επειδή το ποιητικό Εγώ δρα ως ρομαντικός επαναστάτης, είναι πάντοτε υποψιασμένο· διαφορετικά θα ήταν μια επί πλέον μυλόπετρα στο μύλο των δόλιων συντεχνιών. Ετούτο το υποψιασμένο-Είναι του ποιητή δίνει έμφαση σε μια προσωπική πορεία, που υψώνεται απελευθερωτικά απέναντι στη δουλική υποταγή:
                 
                    «Το ζήτημα πια έχει τεθεί:
    Ή θα εξακολουθούμε να γονατίζουμε
   όπως αυτός ο δραπέτης
   ή θα σηκώσουμε άλλον πύργο ατίθασο
   απέναντί τους»


                                                         §2
                                  
                                Ο Δούλος

Ο Δούλος που δραπέτευσε
έλεγε προσευχές στους φιλήσυχους πολίτες
γονατίζοντας σε λιγδωμένα προσκέφαλα.
Εγώ δεν ήλπιζα πως μπορεί να σωθεί.
Οι χωροφύλακες έχουν γερή όραση –
δε διαλύονται με αυταπάτες και ψυχοσάββατα.

Τώρα αυτός που επέμενε να ρωτάει
φαίνεται θα ’ταν αποφασισμένος για θάνατο
ή θα ’ταν κρυφός κατάσκοπος που δεν  φοβάται.

Εγώ πάντως
εξακολουθούσα να βλέπω τον επερχόμενο
     μεσαίωνα
με φάλαγγες πιστών
με αργυρά δισκοπότηρα αφρίζοντα αίμα
με σημαιοστολισμούς και παρελάσεις
με ραβδούχους καλοθρεμμένους καλόγερους
εικόνες από παλιές εκστρατείες
                                              και τυφεκισμούς
ήρωες με αυστηρά βλέμματα
Άμες δε γ’ εσόμεθα
πληρωμένη εκπαίδευση
θεός αγέρας τα στοιχεία της φύσεως
                         κλειδωμένα στην εποχή σε χάλκινα      θησαυροφυλάκια.

Αν άξαφνα σας γεννηθεί το ερώτημα
πως τα κατάφερε αυτός ο θνητός
μέσα σ’ αυτό το βαρύγδουπο διαπασών των ύμνων
να δραπετεύσει με αληθινό λαμπερόν ήλιο
με αληθινές εξαρτήσεις του βίου –
αν δεν μπορείτε να καταλάβετε
τι τον οδήγησε σ’ αυτό το τελευταίο διάβημα
που βρήκε την έξοδο αφού γύρω ήταν μπετόν
αφού γύρω τραγούδαγε η φοιτήτρια
ένα τραγούδι ιστορικό παλιών ηρώων
τότε
δε θα ’χετε δει κάτι κρυφές μικρές πόρτες
όμως ολοφάνερες στα μάτια των ειδικών
δε θα ’χετε δει το ραγισμένο τοίχο
                          όπου βλασταίνουν κάτι φυτά
πάνω σ’ ασβέστη κίτρινο απ’ την πολυκαιρία.

Το ζήτημα πια έχει τεθεί:

Ή θα εξακολουθούμε να γονατίζουμε
     όπως αυτός ο δραπέτης
ή θα σηκώσουμε άλλον πύργο ατίθασο
     απέναντί τους.





Σάββατο 15 Ιουνίου 2013

Φιλοσοφικό Συνέδριο: τι είπε ο Πλάτων;






 Το συνέδριο θα διεξαχθεί στη Θεσσαλονίκη: Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη. Ημέρες και ώρες θα ανακοινωθούν το φθινόπωρο.



Διάλογος με τη φιλοσοφία
και για τη φιλοσοφία

§1

Όσο  γνωστός λογίζεται εξ ακοής ο Πλάτων ως όνομα τόσο άγνωστη αποδεικνύεται συχνά–πυκνά η ενδότερη φιλοσοφική του σκέψη. Αναμφίβολα υπάρχουν σπουδαίες μελέτες και συστηματική έρευνα επί του έργου του σε διεθνές κυρίως επίπεδο· στο ελληνικό στερέωμα όμως διαχρονικά παρατηρούνται σποραδικές μόνο εμβαθύνσεις στην Πλατωνική φιλοσοφία και γενναίες ατομικές προσπάθειες. Συλλογικές πράξεις ερμηνείας αυτής της φιλοσοφίας αποτελούν κάτι το σπάνιο. Αντίθετα δεν είναι σπάνια μια επιφανειακή ενασχόληση με τον Πλάτωνα και κάποιοι απόλυτοι αφορισμοί χωρίς καμιά φιλοσοφική βαρύτητα. Μια καλή ανάγνωση του Πλάτωνα γιγαντώνει τον φιλοσοφικό προβληματισμό όχι μόνο για το χθες, αλλά και για το πολύπλοκο σήμερα. Με  αυτόν τον Ολύμπιο Δία συμβαίνει περίπου ό,τι και με τη σκέψη του Μαρξ σε σχέση με τον Χέγκελ. Εάν θέλει κανείς να καταλάβει το Κεφάλαιο του Μαρξ, αλλά και τη συνολική του σκέψη, πρέπει αναγκαίως να μελετά εμβριθώς και διαρκώς Χέγκελ. Εάν θέλει κανείς να διεισδύσει στην ιστορικότητα του ανθρώπινου Είναι, αλλά και να κατανοήσει σφαιρικά το σήμερα, πρέπει αναγκαίως να γυρίζει ξανά και ξανά πίσω στον Πλάτωνα.
 
§2

Το αναγγελθέν συνέδριο για τον Πλάτωνα μπορεί να αποτελέσει σημαντικό βήμα για να αναδειχτούν θεμελιώδεις κατευθύνσεις της Πλατωνικής φιλοσοφίας, αλλά και ειδικότερες πτυχές μιας κοινωνικοπολιτικής σκέψης που ρίχνει άπλετο φάος στο χάος του μετα-νεωτερικού παραληρήματος. Είναι γεγονός πως ο Πλάτων, με κάθε αφορμή, έδινε έμφαση στις επιστημονικές σπουδές. Εν τούτοις, ο ύψιστος σκοπός της διδασκαλίας του ήταν κοινωνικο-ηθικός. Η θεωρία της κοινωνικής ηθικής (Sittlichkeit), που ανέπτυξε στη νεωτερική εποχή ο Χέγκελ, ανάγει την αρχέγονη πηγή της στην πλατωνική θεωρία του κοινωνικο-ηθικού Είναι της πολιτείας και των ανθρώπων. Αυτού του είδους η κοινωνική ηθική, τότε και τώρα, ανοίγει τον δρόμο για να οικοδομείται μια αυτοκυβερνώμενη κοινότητα ανθρώπων σε εναντίωση προς τις αυταρχικές εξουσίες πολλών ιδεολογικά φορτισμένων «κοινωνιστών» του παρόντος. Οι φιλοσοφικές ιδέες, με τις οποίες πίστευε πως θα αναδείξει την αληθινή πολιτική, επιχειρούσαν να μετασχηματίσουν εκ θεμελίων το πολιτικό γίγνεσθαι, έτσι ώστε και στο τελευταίο γράμμα του νόμου να υπάρχει το πνεύμα της αλληλοκατανόησης και της κοινής πράξης. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ό,τι οι μεγάλες συλλήψεις των Νόμων, που λειτουργούν σε συνάφεια με τις ανάλογες συλλήψεις της Πολιτείας, είναι βαθμιαίο δημιούργημα  δοκιμασμένων εμπειριών. 

§3

Μια από τις κύριες επιδιώξεις του Πλάτωνα ήταν να θεμελιώσει την πολιτική πάνω σε φιλοσοφικά θεμέλια, γι’ αυτό και έθετε την αναγκαιότητα:  οι αληθινοί φιλόσοφοι να ασχοληθούν με την ενεργό πολιτική δράση, ώστε να υπερασπιστούν το δημόσιο συμφέρον και να εργαστούν για την ευτυχία της πολιτείας ενάντια στην ιδιοτέλεια των συμφεροντολόγων πολιτικών. Οι τελευταίοι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο,  έχουν αποδειχθεί στην πράξη πως διέπονται από τη μισολογία, δηλαδή από το μίσος, την απέχθεια, προς τον λόγο. Γι’ αυτό χαρακτηρίζονται ως απαίδευτοι, αδίστακτοι και ως πραγματικοί κηφήνες. Απεναντίας, οι αληθινοί φιλόσοφοι μπορούν να αλλάξουν ριζικά τη φαύλη πολιτεία, γιατί  μετέχουν στον νοητό χώρο των καθαρών ιδεών: διάγουν έναν βίο που στηρίζεται στη διαλεκτική σκέψη και έτσι αίρονται πάνω από το παράλογο του φιλόνικου και του φιλοκερδούς. Ο αληθινός φιλόσοφος βιώνει πάντοτε μια μεταστροφή, περιαγωγή της ψυχής, που αλλάζει ολόκληρη τη ζωή του. Έτσι τοποθετείται πέρα και πάνω από τον πολιτικό εγωισμό και τις μικρότητες της καθημερινής πολιτικής. Γράφει σχετικά ο Πλάτων στον Θεαίτητο (173):

·     «Οι φιλόσοφοι από νέοι δεν ξέρουν το δρόμο για την αγορά ούτε πού είναι το δικαστήριο ή το βουλευτήριο ή κάποιο άλλο δημόσιο κατάστημα της πόλης. Και τους νόμους και τα ψηφίσματα, τα προφορικά ή τα γραπτά, ούτε τα βλέπουν ούτε τα ακούνε. Και η σπουδή που δείχνουν οι πολιτικές συντεχνίες για την εξουσία και οι συνεδριάσεις και τα τραπέζια και τα νυχτερινά γλεντοκόπια με τις αυλητρίδες ούτε στον ύπνο τους δεν τους συμβαίνουν».

·     «Ο φιλόσοφος μόνο με το σώμα του  βρίσκεται στην πόλη και παρεπιδημεί· ο νους του όμως …πετάει πάνω από τη γη … και πέρα από τον ουρανό …και ερευνά τη φύση των όντων. Και όταν πρόκειται για βρισιές, δεν συνηθίζει να βρίζει κανέναν, αφού δεν ασχολήθηκε ποτέ με κανέναν… Όταν ακούει να εγκωμιάζουν κανένα βασιλιά ή τύραννο νομίζει πως ακούει να μακαρίζουν κανένα χοιροβοσκό ή βουκόλο που αρμέγει γάλα. Νομίζει μάλιστα πως οι βασιλείς και οι τύραννοι φυλάνε και αρμέγουν ζώα πιο δύστροπα και πιο ύπουλα από τους ποιμένες και πως, επειδή τους λείπει η σχόλη, γίνονται κατ’ ανάγκη εξίσου αγροίκοι και απαίδευτοι, όπως οι ποιμένες».