Hegel: γιατί μας ενδιαφέρει η φιλοσοφία της τέχνης

 

  

Γκέοργκ Χέγκελ

1770-1831

 

Η τέχνη και το έργο της

§1. Συμφιλίωση περατού και απείρου

 

     1.  Όταν μιλάμε για την τέχνη στον Χέγκελ, ουσιαστικά μιλάμε για τη διαλεκτική φιλοσοφίας και τέχνης, στο πλαίσιο της οποίας (διαλεκτικής) το αισθητικό και το ωραίο δεν περιορίζονται απλώς στην περιοχή των αισθημάτων, που κατά την παραδοσιακή αντίληψη περί τέχνης προκαλούνται στις αισθήσεις. Η τέχνη και οι τέχνες εν γένει, όπως επίσης το ωραίο της τέχνης (das Kunstschöne),  εξετάζονται από τον Χέγκελ με βάση την ανάπτυξη της Φιλοσοφίας της τέχνης ή της Φιλοσοφίας των ωραίων [ή των καλών] τεχνών. Πώς κατανοείται επομένως στην ουσία της; Κατανοείται ως μια αυθεντικά ελεύθερη αισθητική δημιουργία, η οποία προορίζεται να συμφιλιώνει την απειρότητα της σκέψης με την περατότητα της ρεαλιστικής πραγματικότητας, να συζευγνύει διαλεκτικά το αισθητό με το υπεραισθητό. Μαζί με τη θρησκεία και τη φιλοσοφία ανήκει στις ανώτερες δραστηριότητες του πνεύματος. Πιο ειδικά είναι αποκαλυπτική, όπως και η θρησκεία με διαφορετικό τρόπο, της γνωσιακής και της κοινωνικο-ηθικής αλήθειας του πνεύματος. Ως τέτοια δραστηριότητα συνιστά, όπως και η θρησκεία, τρόπο εκδήλωσης του απόλυτου πνεύματος.

Ηράκλειτος: αναζητώντας τον εαυτό μας

 

Ηράκλειτος ο Εφέσιος

⁓540 ‒ ⁓480 π.Χ.

 

Η διαλεκτική της ζήτησης και της εύρεσης του εαυτού μας

[Ερμηνεία και κατανόηση του απ. Β 101]

 

ἐδιζησάμην ἐμεωυτόν

[=αναζήτησα τον εαυτό μου]

      §1. Όταν κάποτε ρώτησαν τον Ηράκλειτο πώς γνωρίζει όσα γνωρίζει, αυτός απάντησε: «Ζήτησα να βρω τον εαυτό μου». Εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως ο φιλόσοφος μας παροτρύνει να  ερευνούμε τον εαυτό μας; Κάτι παρόμοιο δείχνει να μας λέει και το Δελφικό ρητό: γνώθι σαυτόν. Ωστόσο ο Ηράκλειτος θέλει να μας πει κάτι βαθύετρο, που υπερβαίνει την ηθική και θρησκευτική διόραση του Δελφικού ρητού. Πριν απ’ όλα συνυφαίνεται με τον λόγο του στοχαστή και δεν είναι κάποια μαντική ή αποφθεγματική ρήση ενός θεού. Τούτο υποδηλώνει πιο συγκεκριμένα ότι ο φιλόσοφος δεν αναζητεί μια οποιαδήποτε εξωτερική γνώση που του διαφεύγει, διότι έχει ήδη φτάσει στη Γνώση ως τέτοια, αλλά εκείνη την κατανοητική σκέψη, που αναδύεται από αυτή τη Γνώση, ήτοι την εκδίπλωση αυτής της Γνώσης ως μια διαδικασία ή διεργασία σύλληψης του Εαυτού του ανθρώπου με τη σκέψη.

Nietzsche: Λυκόφως των Ειδώλων

 

Φρίντριχ Νίτσε

1844‒1900

 

Πώς φιλοσοφούμε με το σφυρί

 

   Ι. Ένα από τα πιο συναρπαστικά αλλά και εξόχως πολεμικά έργα του Νίτσε της τελευταίας περιόδου της ζωής του είναι το Λυκόφως των Ειδώλων. Στο μεγαλύτερο μέρος του γράφτηκε τον Σεπτέμβριο του 1888 και δημοσιεύτηκε τον επόμενο χρόνο· φέρει τον υπότιτλο: πώς φιλοσοφεί κανείς με το σφυρί. Για την τελική του σύνθεση, ο Νίτσε χρησιμοποίησε υλικό από το μεγάλο έργο του που σχεδίαζε με τίτλο Βούληση για δύναμη και το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Με το έργο αυτό προσδιορίζει τον εαυτό του ως αυτόν που φιλοσοφεί με το σφυρί. Γι’ αυτό   προσθέτει διαζευκτικά στον προαναφερθέντα τίτλο και τον ως άνω υπότιτλο ως επεξηγηματικό μάλλον για την πεμπτουσία του εν λόγω έργου.

Ortega y Gasset: ποιος είναι ο μαζάνθρωπος;

 

                                                   Χοσέ Ορτέγκα ι Γκασσέτ

1883–1955

 

Μαζάνθρωπος ή Δημιουργός;

                                                   §1

     Ποιος είναι ο Ορτέγα ι Γκασσέτ; Είναι ο πιο σημαντικός Ισπανός φιλόσοφος και ένας από τους πιο διακεκριμένους της Ευρώπης. Σύγχρονος του Χάιντεγκερ, παρακολουθεί τη σκέψη του και συσχετίζεται μαζί του. Γεννήθηκε στη Μαδρίτη και ανέπτυξε μια σπουδαία σκέψη γύρω από την ουσία της φιλοσοφίας και πιο ειδικά από τη φιλοσοφία της ζωής και του πολιτισμού. Το διερευνητικό του βλέμμα το έχει πάντα προσηλωμένο στο φαινόμενο της ζωής. Τη ζωή όμως δεν την εννοεί ως μια αφηρημένη έννοια ή ως μια πεζή και τετριμμένη πραγματικότητα παρά ως εκείνη την ανεξάντλητη πηγή για την κατανόηση της φύσης, του κόσμου και της κοινωνίας, για την οποία (πηγή) δουλεύουν οι πάντες, ακόμη και η Λογική. Η τελευταία ‒μαζί με την τέχνη, την επιστήμη και κάθε μορφή πνευματικής δημιουργίας‒ πρέπει να λειτουργεί ως ένα αποτελεσματικό διεγερτικό της ζωής:

Πλάτων: ποια είναι η ουσία του ανθρώπου;

 

ΠΛΑΤΩΝ

428/27‒348/47 π.Χ.

 Η ουσία του ανθρώπου είναι η ψυχή

      Ι. Το έργο του Πλάτωνος: πρώτος Αλκιβιάδης είναι ένας διάλογος, όπου ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Αλκιβιάδη. Πρόκειται για ένα διάλογο, ο οποίος μάλλον θα είχε λάβει χώρα γύρω στα 430 π. Χ., λίγο πριν την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου, όταν ο Σωκράτης ήταν 40 ετών και ο Αλκιβιάδης 20 ετών. Ο Αλκιβιάδης είναι ένας νέος, που βρίσκεται στην αρχή της πολιτικής του καριέρας· δεν είναι ακόμη εκείνη η προσωπικότητα, που συγκέντρωσε στο πρόσωπό του εν ταυτώ την αίγλη και την αμφισβήτηση. Ο φιλόσοφος γνώριζε πολύ καλά τις πολιτικές φιλοδοξίες του νεαρού συνομιλητή του και με τον παρόντα διάλογο, ανάμεσα στις πολλές προσπάθειές του να τον διαπαιδαγωγήσει σωστά, αναλαμβάνει να του εκθέσει την αληθινή εικόνα του δημόσιου άνδρα, τις αρετές που πρέπει να διαθέτει και τον ορθό δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει στην πολιτική του σταδιοδρομία. Στο πλαίσιο αυτής της εξέλιξης απαραίτητος είναι ο εσωτερικός δεσμός γνώσης και αρετής, έτσι ώστε ο φέρελπις πολιτικός να επιτύχει την αναγκαία ηθικο-πνευματική καλλιέργεια σε απόλυτη αλληλεπίδραση με την ενάρετη πράξη.

Η επικαιρότητα της Προσωκρατικής φιλοσοφίας

 

Προσωκρατική σκέψη:

το φως το μη-δύον ποτέ

 

 

§1

 

 Όσο πιο πολύπλοκη γίνεται η πραγματικότητα, τόσο περιπλέκεται και η διαφάνεια των πραγμάτων. Τότε συμβαίνει στ’ αλήθεια οι άνθρωποι να μη μπορούν εύκολα να ξεχωρίσουν το μεγάλο από το μικρό, το σημαντικό από το ασήμαντο, το άξιο από το ανάξιο, το λαμπρό από το τρισάθλιο, το χάος από το φως. Πέρα όμως από μια τέτοια σύγχυση υπάρχει πάντοτε μια κίνηση, χαρακτηριστική για την αναζήτηση του νοήματος του Είναι μας, για την οδήγησή μας στο ξέφωτο. Αυτή η κίνηση είναι το γίγνεσθαι του κόσμου, που συγχρόνως είναι και σκέπτεσθαι για τον κόσμο. Στο θέατρο του κόσμου λοιπόν συμβαίνει σκέψη, που έχει τις ρίζες της στο βάθος του χρόνου. Όταν κανείς συλλαμβάνει, και μάλιστα έγκαιρα, το συμβάν της σκέψης, είναι σε θέση να βρίσκει τάχιστα τον βηματισμό του στο παρόν και να μην κατακρημνίζεται μέσα στον άσπλαχνο σκοταδισμό. Όποιος λοιπόν  θέλει να διανοίγεται σ’ αυτό το συμβάν, πρέπει να στρέφεται πίσω στις πηγές του, να πατά στέρεα στο έδαφός του. Με τον δικό του τρόπο, ο Χάιντεγκερ τονίζει σχετικά πως για να ανοιχθούμε στους ορίζοντες του μέλλοντος, πρέπει να κάνουμε ένα βήμα πίσω: να οπισθοδρομήσουμε στο παρελθόν και ν’ ακούσουμε προσεκτικά τους πρώτους μεγάλους στοχαστές, τους Προσωκρατικούς. Οπισθοδρόμηση στο παρελθόν σημαίνει ότι μπορείς να χαρείς τη συντροφιά των μεγάλων στοχαστών, να ανακαλύψεις τις δυνατότητες της ζωής που κρύβουν μέσα τους, να απαλλαγείς από τις αρρωστημένα μυαλά των πάσης φύσεως αμόρφωτων δοκησίσοφων και να αναχθείς στην κατόπτευση των πραγμάτων πάνω από τα συντρίμμια των εν λόγω αμόρφωτων. Εν τέλει, να μπορέσεις να ερμηνεύσεις βαθιά τα αλλόκοτα σημεία των καιρών μας. Όπως πολύ τραγικά σημειώνει ο Νίτσε: «πέσαμε σε χέρια βαρβάρων και δεν ξέρουμε πια πώς να σωθούμε!» (Η φιλοσοφία στα χρόνια της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, σ. 53).

M. Heidegger: από την κοινωνία στην κοινότητα

 

Μάρτιν Χάιντεγκερ

1889–1976

 

Προς την αυθεντική κοινότητα των ανθρώπων

 

§1

 

Η σύγχρονη εποχή, μας λέει ο Χάιντεγκερ, είναι το μεσονύχτιο μιας κοσμικής νύχτας (Mitternacht einer Weltnacht) χωρίς αρχή και τέλος. Και πώς συμβαίνει τα ανθρώπινα όντα να ζουν αυτό –και μέσα σ’ αυτό– το μεσονύχτιο; Είναι πλήρως αποξενωμένα και βρίσκονται σε ολοκληρωτική ανεστιότητα. Γιατί τελούν σε τέτοια ανεστιότητα; Επειδή στις τωρινές εποχές, περισσότερο από κάθε άλλη εποχή, έχουν συνδέσει τη ζωή τους με την τάση να υποτάσσουν, να καθυποτάσσουν, να εκμεταλλεύονται. Έτσι γεννιέται η δικτατορία των ολίγων και η δικτατορία των «πολλών». Η πρώτη, με την εξαπολυμένη δύναμη της τεχνικής, έχει κατακτήσει και την τελευταία γωνιά της γης και έχει αποδυναμώσει πλήρως την πνευματική ενέργεια του ανθρώπου: την έχει υποκαταστήσει με το δηλητηριώδες ψεύτισμα της μαζικής κουλτούρας. Ετούτο το ψεύτισμα παρουσιάζεται ως περισσή πνευματικότητα, ενώ στην πράξη καθιδρύεται με τη μορφή του πιο πάνω μεσονυκτίου και διαμελίζει το ανθρώπινο Dasein στα βδελυρά απο-κόμματα της καθημερινής κοινωνικής,  πολιτικής, πολιτισμικής και διανοουμενίστικης χθαμαλότητας. Τότε επέρχεται: