Αναξαγόρας: Βασικές αρχές της φιλοσοφίας του

 

ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ

500-428 π.Χ.

 

1. Ο Αναξαγόρας, καταγόμενος από τις Κλαζομενές, γνώριζε τις θεωρίες των στοχαστών της Μιλήτου, καθώς επίσης του Παρμενίδη και του Εμπεδοκλή. Πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στην Αθήνα, όπου υποστήριξε την πολιτισμική ανανέωση που προωθούσε ο Περικλής. Εδώ κατηγορήθηκε, όπως και ο Σωκράτης αργότερα, για ασέβεια προς τους θεούς και για τη μη-συμμόρφωσή του με τη θρησκεία της πόλης⸱ και τούτο,  επειδή διακήρυσσε ότι ο ήλιος είναι πυρακτωμένος λίθος (τὸν ἥλιον μύδρον ἔλεγε διάπυρον) και τη σελήνη γήινο σώμα, παρά θεούς. Η κατηγορία της αθεΐας, που εκπορευόταν βασικά από τους αντιπάλους του Περικλή, τον ανάγκασε το 433 π.Χ. να εγκαταλείψει για πάντα την Αθήνα και να εγκατασταθεί στη Λάμψακο, όπου ίδρυσε σχολή και έζησε μέχρι τον θάνατό του. Ο Αναξαγόρας ήταν ο πρώτος στοχαστής από την Ιωνία, που με την έλευσή του στην Αθήνα αποτέλεσε μια από τις κινητήριες δυνάμεις για φιλοσοφικές αναζητήσεις. Ο Σωκράτης, που λογιζόταν κατά κάποιο τρόπο μαθητής του, μιλάει ρητά στον Φαίδωνα για τη δυναμική σκέψη του Αναξαγόρα, κρίνοντάς την βέβαια από τη σκοπιά της πλατωνικής φιλοσοφίας των Ιδεών.

Nietzsche: Πώς βιώνεται η φιλοσοφία;

 

 Φρίντριχ Νίτσε

1844–1900

 

ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ-ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ:

Ένα Βιβλίο για Ελεύθερα Πνεύματα

 

§1

Πώς βιώνεται η φιλοσοφία; Βιώνεται ως το ελεύθερο πνεύμα. Περί αυτού μας μιλάει ο Νίτσε στο σπουδαίο έργο του: ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ-ΠΑΡΑ ΠΟΛΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ: Ένα Βιβλίο για Ελεύθερα Πνεύματα. Το συγκεκριμένο έργο γράφτηκε σε μια ταραχώδη περίοδο για την προσωπική ζωή του Νίτσε: διάρρηξη της ως τότε στενής του σχέσης με τον Wagner, του οποίου δεν μπορούσε να υποφέρει άλλο τις θρησκευτικές τάσεις, τον εθνικισμό και έναν άκρως ενοχλητικό εγωισμό. Επίσης ένιωθε ότι δεν του ταιριάζει η ακαδημαϊκή καριέρα, καθώς δεν εννοούσε να ταυτίσει τη φιλοσοφική του σκέψη με έναν μονοσήμαντο επαγγελματικό βίο, σε συνδυασμό βέβαια πάντα και με την εύθραυστη υγεία του. Από  την άλλη πλευρά, γράφτηκε σε μια περίοδο ακατάπαυστης κινητικότητας της σκέψης του, τεράστιας πνευματικής παραγωγής με τολμηρό  άνοιγμα προς ισχυρές και διαφορετικές κατευθύνσεις για τον ίδιο. Είναι προφανές πως κάθε βήμα της σκέψης του Νίτσε ήταν ουσιωδώς ένα βήμα προς αυτό που έχει ζήσει[1], προς τη βιογραφία ενός σπινθηροβόλου και αείζωου πνεύματος, που τείνει να καταφάσκει τη ζωή. Ο Αφορισμός 513 είναι αρκετά ενδεικτικός:

Πλάτων: τι είναι ο Δεύτερος Πλους;

 

ΠΛΑΤΩΝ

427 π.Χ.–347 π.Χ. 

Πλάτωνος Φαίδων :

Η Θεωρία των Ιδεών ή ο Δεύτερος Πλους του Σωκράτη

 

1. Στο πλαίσιο του συνολικού έργου του Πλάτωνα, ο Φαίδων θεωρείται ως η πραγματική εισαγωγή στη θεωρία των Ιδεών. Εδώ «αποδεικνύεται» ότι η ψυχή ως το είδος, η Ιδέα ή η μορφή της ζωής, αποκλείει το Είναι του θανάτου (105 c-107 b). Είναι αυτή, που με την παρουσία της μέσα στο σώμα, το κάνει να έχει ζωή. Η ψυχή έτσι δίνει πάντοτε ζωή στο σώμα, εντός του οποίου υπάρχει, και έχει για αντίθετό της τον θάνατο. Τουτέστι δεν γνωρίζει τη φθορά του θανάτου και είναι αθάνατη. Ως αθάνατη είναι και άφθαρτη, ανώλεθρη, ζει αιωνίως.  Όταν επομένως έρχεται ο θάνατος στον άνθρωπο, αυτό που αποθνήκει είναι το σώμα του, δηλαδή το θνητό μέρος του, ενώ το αθάνατο μέρος του, η ψυχή, δεν χάνεται ποτέ και με την έλευση του θανάτου φεύγει για κάπου αλλού.[1] Εφόσον λοιπόν η ψυχή θα εξακολουθήσει να υπάρχει και μεταθανάτια, αυτό που χρειάζεται ο άνθρωπος είναι να φροντίζει γι’ αυτήν καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του αλλά και καθ’ όλο τον χρόνο, γιατί σε διαφορετική περίπτωση, εάν περιφρονήσει την επιμέλειά της, το τίμημα θα είναι ακριβό: όχι μόνο συντριβή του σώματος, αλλά και κακότητα της ψυχής.

Nietzsche: Ο Θεός πέθανε

 

ΝΙΤΣΕ

1844–1900

 

Τι είναι το: Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα;

 

1. Το υπό συζήτηση έργο είναι ένα από τα πιο λαμπρά αλλά και τα πιο αμφιλεγόμενα έργα του Νίτσε. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι προσφέρεται για πολλά είδη ανάγνωσης ή ευνοεί τις πιο διαφορετικές ερμηνείες. Ευθύς ως αρχίζει ο αναγνώστης να το διαβάζει, αισθάνεται αμέσως έλξη από μια σειρά παραβολών που αναδεικνύουν τα υφολογικά χαρίσματα του συγγραφέα, ενώ συγχρόνως κινδυνεύει να παγιδευτεί στον ιστό ονειρικών εικόνων που αναφέρονται σε ορισμένα επεισόδια της βιογραφίας του Νίτσε. Θα παρορμηθεί, τέλος, από μια σειρά ομιλιών που αποκαλύπτουν πρωτάκουστα φιλοσοφικά πειράματα. Αυτό εξηγείται, τουλάχιστον εν μέρει, από το είδος της γραφής που υιοθετεί ο Νίτσε σε αυτό το έργο. Η ιδιαιτερότητά του είναι διπλή: το ύφος τού Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα αποτελεί εξαίρεση στο πλαίσιο της φιλοσοφικής γραφής γενικότερα, αλλά και της νιτσεϊκής γραφής ειδικότερα. Στα κείμενά του ο Νίτσε δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει το ύφος διατριβής και το πολεμικό ύφος καθώς και εκείνο του ποιήματος και του αφορισμού. Το γεγονός ότι είναι έντονος ο πλουραλισμός των υφών στο έργο του δεν σημαίνει διόλου ότι το απογυμνώνει από δομή και ενότητα. Ο εν λόγω πλουραλισμός αντικατοπτρίζει τις πολλαπλές προοπτικές και στη συνάφεια τούτη εκφράζει πολλαπλές συνθήκες της ζωής. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί κανείς να διακρίνει το περιεχόμενο της σκέψης και τις συγκεκριμένες μορφές έκφρασής τους.

Πλάτων: η φιλοσοφία ως θεραπεία της ψυχής

 

ΠΛΑΤΩΝ

427 π.Χ.–347 π.Χ. 

Τι μας διδάσκει ο Χαρμίδης;

 

§1. Στο πλαίσιο μιας συνολικής πραγμάτευσης αυτού του έργου κεντρικό ρόλο παίζει το ερώτημα «Τι είναι η σωφροσύνη;». Η ανάλυσή του διέρχεται μέσα από πολλές βαθμίδες. Στον πρόλογο (153a1–158e5) ο Σωκράτης αφηγείται την επιστροφή του από τη μάχη στην Ποτείδαια, τον περίπατό του μέσα στην πόλη και το πέρασμά του, ως συνήθως, από μια Παλαίστρα. Σε μια συνομιλία με τον Χαιρεφώντα και τον Κριτία, τους ρωτάει για το πώς πάνε τα πράγματα στην πόλη, για το πώς προχωράει η φιλοσοφία και για το αν υπάρχουν νέοι που διακρίνονται για την ομορφιά τους ή για την ορθοφροσύνη τους ή και για τα δυο. Σε λίγο ακούει για τον όμορφο Χαρμίδη, ο οποίος λίγο αργότερα μπαίνει στη σκηνή και παρασύρεται στη συζήτηση από τον Σωκράτη.

Hegel: ο Ηράκλειτος και η διαλεκτική

 

Γκέοργκ Χέγκελ

1770-1831

Ο Ηράκλειτος και η διαλεκτική αναζήτηση του Eαυτού 

§1

Την ανεκτίμητη αξία της φιλοσοφίας του Ηράκλειτου ο Χέγκελ τη συνοψίζει στην ακόλουθη ρήση: «δεν υπάρχει ούτε μια πρόταση του Ηράκλειτου, που να μην την έχω συμπεριλάβει στη Λογική μου»[1]. Με τον Ηράκλειτο, μας λέει ο Χέγκελ, γίνεται ουσιαστικά η μετάβαση από την υποκειμενική διαλεκτική του Ζήνωνα και του Παρμενίδη στην αντικειμενική διαλεκτική[2]. Τι σημαίνει αντικειμενική διαλεκτική στην περίπτωση του Ηράκλειτου; Σημαίνει πως η διαλεκτική κίνηση από αφηρημένη ταυτότητα του υποκειμένου, δηλαδή από κίνηση του Είναι και της διαλεκτικής εντός του υποκειμένου, συλλαμβάνεται ως μια αντικειμενική κίνηση, ως αντικειμενική διεργασία ή διαδικασία, ως διείσδυση στη Λογική της πραγματικότητας [: κοινός Λόγος]. Στη γλώσσα του ο Χέγκελ τούτο το εννοεί ως διαλεκτική υποκειμένου και αντι-κειμένου, που οδηγεί πέρα από την απλή γνώμη και προς μια γνώση αντικειμενική, ήτοι αληθινή. Ως μια τέτοια αντικειμενική διαδικασία, δηλαδή ως αυτή τούτη τη διαλεκτική, συλλαμβάνει ο Ηράκλειτος το Απόλυτο[3]. Τούτο σημαίνει περαιτέρω πως ο μεγάλος στοχαστής της Εφέσου είναι ο πρώτος, μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας, που σκέπτεται την αντικειμενικότητα (Objektivität) ως τέτοια, τουτέστιν καθιδρύει την ίδια τη διαλεκτική ως αρχή (Prinzip)[4] και φέρνει σε λόγο την αντικειμενική ροή της πραγματικότητας. Εάν η συλλογιστική του Παρμενίδη και του Ζήνωνα συγκροτούσε, για τον Χέγκελ, μια εξωτερική επιχειρηματολογία (Räsonieren), δηλαδή μια εξωτερική διαλεκτική που δεν εισχωρεί στην ψυχή του ίδιου του πράγματος, η συλλογιστική του Ηράκλειτου είναι η ενύπαρκτη, εγγενής ή εμμενής διαλεκτική  (immanente Dialektik) του αντι-κειμένου, την οποία μεταστοχάζεται το υποκείμενο, με το να θεωρεί κα να εξετάζει τα πράγματα από μέσα, δηλαδή να καθιστά αντικείμενο σκέψης την αντικειμενική του ροή.[5]

Πλάτων: Πολιτική και Φιλοσοφία

 

Πλάτων

Η Πολιτική ως τεχνική κυριαρχίας

1. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, από τη γέννησή του ως τον θάνατό του, ο Πλάτων έμελλε να δει και να ζήσει την πιο τραγική εικόνα της Αθηναϊκής πολιτείας. Κατά τη γέννησή του, το 428 π.Χ., η Αθήνα βρίσκεται σε πόλεμο εναντίον των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους, ενώ συγχρόνως εξακολουθεί να μετράει τους νεκρούς μιας τρομερής επιδημίας, που παρέσυρε περισσότερο από το ένα τέταρτο του πληθυσμού της το 430-429. Το έτος του θανάτου του, το 347, η Αθηναϊκή Αυτοκρατορία ήταν μόνο μια μακρινή ανάμνηση. Η δημοκρατική πολιτεία βρισκόταν σε μια χωρίς επιστροφή παρακμή και όλα προμήνυαν το λυκόφως της παλιάς της δόξας. Ο Πλάτων δεν προσκολλήθηκε στην περιγραφή και την ανάλυση αυτού του λυκόφωτος της αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά μάλλον προσπάθησε να το επισπεύσει.