Ο ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΗΣ ΠΛΑΤΩΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Είναι αλήθεια πως ο Πλάτων επηρεάστηκε τόσο βαθιά και καθοριστικά από τον Σωκράτη, ως το κατ’ εξοχήν πρόσωπο της φιλοσοφικής πράξης, ώστε αποφάσισε να αφοσιωθεί αποκλειστικά και πλήρως στη φιλοσοφία. Ο κύριος επομένως χαρακτήρας της φιλοσοφικής εργασίας του Πλάτωνα έχει ως αρχή και βάση τις κατευθυντήριες γραμμές της φιλοσοφικής δραστηριότητας του Σωκράτη. Εξάλλου, πριν από τον Πλάτωνα, δεν υπήρχε άλλο σημαίνον φιλοσοφικό πρόσωπο σαν τον Σωκράτη με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της διδασκαλίας του. Όλα τούτα βέβαια δεν σημαίνουν ότι μπορεί να αποδοθεί όλη η φιλοσοφική διαδρομή και δραστηριότητα του Πλάτωνα στον Σωκράτη. Αναμφίβολα, τα τυπικά και θεμελιώδη χαρακτηριστικά της πλατωνικής σκέψης δεν έχουν καμιά σχέση με το γράμμα της σωκρατικής διδασκαλίας. Από την άλλη πλευρά πάλι, ο Πλάτων δεν παύει να ανιχνεύει διαρκώς τη ζωτική σημασία του έργου και της μορφής του Σωκράτη. Και προς τούτο δεν διστάζει να προχωρήσει πέρα από την ορισμένη κληρονομιά που «κληρονόμησε» από τον δάσκαλο, διατυπώνοντας αρχές και θεωρίες που ο Σωκράτης, είναι αλήθεια, δεν είχε διδάξει ποτέ, αλλά που θέλουν να εκφράσουν αυτό που ο ίδιος ενσάρκωσε. Υπό ένα ευρύ πνεύμα, συνεπώς, θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς βάσιμα ότι η πλατωνική έρευνα τείνει εν πολλοίς να λάβει τη μορφή μιας δυναμικής ερμηνευτικής της φιλοσοφικής προσωπικότητας του Σωκράτη.
Ο Πλάτων υιοθέτησε στα γραπτά του, πλην
ορισμένων εξαιρέσεων, τον διάλογο, ως κύριο τρόπο έκφρασης. Αυτός ο τρόπος
έκφρασης υποδηλώνει μια πράξη πίστης στο ομιλητικό φιλοσοφείν του Σωκράτη, κατά
το οποίο συνομιλεί και δεν μονολογεί: αμφότεροι έχουν την ίδια βάση, δηλαδή αντιλαμβάνονται
τη φιλοσοφία ως μια ανοικτή διεργασία γνώσης. Η ίδια πεποίθηση που εμπόδισε τον
Σωκράτη να γράψει ώθησε λοιπόν τον Πλάτωνα να επιλέξει τη διαλογική μορφή για
τα γραπτά του. Άλλωστε, ο διάλογος είναι το μόνο μέσο, με το οποίο μπορεί να
εκφραστεί και να γνωστοποιηθεί στους άλλους η μέθοδος της φιλοσοφικής έρευνας.
Αναπαράγει την ίδια την πρόοδο της έρευνας, η οποία προχωρά αργά και επίπονα,
από στάδιο σε στάδιο, και κυρίως αναπαράγει εκείνο τον χαρακτήρα της
κοινωνικότητας και της κοινότητας που συλλέγει τις προσπάθειες των ατόμων που
καλλιεργούν τη φιλοσοφία.
Αυτή η αντίληψη της φιλοσοφίας ως διαλόγου
- η οποία μαρτυρεί πώς ο Πλάτων κουβαλούσε μαζί του τον δαίμονα του Σωκράτη σε
όλη του τη ζωή – σημαίνει πως ο φιλόσοφος, παρά την έντονη, σχεδόν απόλυτη τάση
να θέλει να βρει βεβαιότητες σκέψης και ζωής, βασισμένες σε αιώνιες και
αμετάβλητες πραγματικότητες, στην ουσία άσκησε τη φιλοσοφία ως μια ανεξάντλητη
και ατέρμονη έρευνα, δηλαδή ως μια απέραντη πορεία προς την πραγματική αλήθεια
που ο άνθρωπος ποτέ δεν κατέχει πλήρως, αλλά για την οποία είναι απαραίτητο να
συνεχίσει αδιάκοπα να αμφισβητεί αυτό που πιστεύει ως την εαυτού αλήθεια.
Παράλληλα με τη διαλογική μορφή και τη
μέθοδο του εν κινήσει φιλοσοφείν, ένα άλλο από τα κύρια χαρακτηριστικά του
έργου του Πλάτωνα είναι η χρήση «μύθων», δηλαδή φανταστικών ιστοριών μέσα από
τις οποίες εκτίθενται φιλοσοφικές έννοιες και θεωρίες. Οι λόγοι, για τους
οποίους ο Πλάτων καταφεύγει στους μύθους, εξακολουθούν να αποτελούν θέμα
συζήτησης μεταξύ των μελετητών. Σε γενικές γραμμές - αναφερόμενοι στα σημεία
στα οποία οι περισσότεροι συγγραφείς δείχνουν βασική συμφωνία - μπορεί να
ειπωθεί ότι ο μύθος, στον Πλάτωνα, έχει δυο θεμελιώδεις σημασίες.
Εν πρώτοις, ο μύθος είναι ένα εργαλείο στα
χέρια του φιλοσόφου για να μεταδώσει στο συνομιλητή ή τον αναγνώστη τα
φιλοσοφικά του θεωρήματα, νοήματα ή ιδέες με τρόπο προσιτό, άμεσο και
κατανοητό. Έτσι, ο μύθος αποδεικνύεται ένας λεκτικός τρόπος πνευματικής επικοινωνίας,
μια τεχνική δυνατότητα της πλατωνικής σκέψης να έρθει σε οικείωση τους συνομιλητές
της.
Δεύτερον, υπό μια βαθύτερη έννοια, ο μύθος
είναι ένα μέσο που χρησιμοποιεί ο φιλόσοφος για να μπορεί να μιλήσει για
πραγματικότητες που υπερβαίνουν τα όρια, μέσα στα οποία πρέπει να περιέχεται η
αυστηρά ορθολογική έρευνα. Με άλλα λόγια, η φιλοσοφία, έχοντας να αντιμετωπίσει
τα υψηλότερα και πιο δύσκολα προβλήματα του νου, συχνά αναγκάζεται να κινηθεί
στα όρια αυτού που τελεί υπό σκέψη. Όταν έτσι βρίσκεται αντιμέτωπη με μονοπάτια
που δεν βγάζουν σε καμιά ευθεία και σε κανένα τέλος, αναγκάζεται να επιστρέψει
ή να προχωρήσει σε άλλο και σε άλλο μονοπάτι. Αυτό ακριβώς προσδιορίζει ο
Πλάτων στη μυθική νύξη. Από αυτή την άποψη, ο μύθος είναι κάτι που ταιριάζει
στα κενά της φιλοσοφικής έρευνας, επιτρέποντάς του σε ορισμένες περιπτώσεις να
διατυπώσει μια εύλογη θεωρία η οποία, ως τέτοια, δεν είναι ούτε ένας απλός
μύθος ούτε ένα πλήρως αποδεικτικό επιχείρημα, αλλά μάλλον κάτι που, παρά το γεγονός
ότι είναι αναπόδεικτο, μπορεί εύλογα να θεωρηθεί ότι είναι αληθινό.
Χρειάζεται να τονιστεί πώς ο πλατωνικός
μύθος - με τις δυο σημασίες που εκτέθηκαν πιο πάνω - έχει νόημα μόνο αν ιδωθεί
σε στενό δεσμό με τον φιλοσοφικό λόγο, στο πλαίσιο του οποίου δεσμού αποκτά για
τον λόγο πειστική ή και συμπληρωματική αξία. Αυτό βέβαια δεν έρχεται σε
αντίθεση με το γεγονός ότι ο μύθος διαθέτει ένα βάθος και τον πλούτο των δικών
του αναφορών, που καμιά ορθολογική του ανάγνωση δεν θα μπορούσε να εξαντλήσει.
Επιπλέον, αφενός άμα η χρήση των μύθων δυσχεραίνει την ερμηνεία της πλατωνικής
φιλοσοφίας, καθώς σε ορισμένες περιπτώσεις δεν είναι σαφές πού τελειώνει ο
μύθος και πού αρχίζει η φιλοσοφία και αντίστροφα, αφετέρου δίνει στον
πλατωνισμό αναμφισβήτητα υπαινικτικό πτυχή, η οποία συνέβαλε, με την πάροδο του
χρόνου, στην επιτυχία της σε ένα ευρύτερο κοινό.
3. Ενδιαφέροντα και κίνητρα της
πλατωνικής φιλοσοφίας
Ένα από τα επιτεύγματα της φιλοσοφικής
ιστοριογραφίας του εικοστού αιώνα ήταν η ανάδειξη του πολιτικού ενδιαφέροντος
που διέπει την πλατωνική σκέψη. Αυτή η προοπτική επιβεβαιώνεται με τα λόγια του
ίδιου του Πλάτωνα, ο οποίος στην Επιστολή VII δηλώνει ότι το πάθος που τον
ώθησε στη φιλοσοφία ήταν η αναζήτηση μιας κοινότητας, στην οποία ο άνθρωπος θα
μπορούσε να ζήσει με ειρήνη και δικαιοσύνη με τους συνανθρώπους του. Εξηγώντας
το παιδαγωγικό-εκπαιδευτικό ενδιαφέρον που συνδέεται με το πολιτικό,
σκιαγραφήθηκε στη συνέχεια η μορφή ενός «παιδαγωγού» Πλάτωνα.
Η πολιτική-εκπαιδευτική διάσταση, ωστόσο,
δεν πρέπει να γίνει η μόνη προοπτική για τη μελέτη του πλατωνισμού, γιατί σε
αυτή την περίπτωση θα υπήρχε ο κίνδυνος να δημιουργηθεί μια εικόνα εξίσου
αναγωγική με την παραδοσιακή, που θα έβλεπε τον Πλάτωνα ως απλώς «μεταφυσικό
και θρησκευτικό, όλα βγαλμένα από τη μετά θάνατον ζωή. Αντίθετα, η πρόοδος των
πλατωνικών σπουδών και μελετών μας επιτρέπει να πούμε ότι ο Πλάτων ήταν ένας
πολύπλευρος και καθολικός/οικουμενικός νους, που κυμαινόταν από τη γνωσιολογία
στη μεταφυσική, από τη θρησκεία στην ηθική, από την παιδαγωγική στα μαθηματικά.
