Fr. Hölderlin: η ποιητική ελευθερία της ύπαρξης (3)

                    

                            Friedrich Hölderlin

                                          1770-1843

                                                 §1

               «Αφότου μια συνομιλία είμαστε …»

1.                 Το ποίημα που παρουσιάζεται πιο κάτω είναι η τρίτη ακολουθία από την ελεγεία του Χαίλντερλιν: Άρτος και Οίνος. Με αυτό το ποίημα συνεχίζεται η ποιητική συνομιλία, που έχει ήδη αρχίσει με τη μετάφραση και τον σχολιασμό των δυο πρώτων ακολουθιών (βλ. σχετικές αναρτήσεις). Είναι απαραίτητη η εμμονή σε μια τέτοια συνομιλία; Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, «η ποίηση του Χαίλντερλιν είναι για μας ένα πεπρωμένο [που] αναμένει την ανταπόκριση των θνητών»  (GA 4, 195). Απ’ αυτή την άποψη, επομένως, η ανταπόκρισή μας στον ποιητικό λόγο του ποιητή είναι απαραίτητη, γιατί μας επιτρέπει να ερχόμαστε σε συνομιλία με το πεπρωμένο μας. Αλλά ποιο πεπρωμένο μας; Εκείνο της αρχέγονης σκέψης και συνάμα γλώσσας που υποβαστάζει έναν ολόκληρο λαό μέσα στη φωτεινή ιστορία του Είναι του, και συναφώς κατονομάζει την ιστορικότητά του.  

2.                 Φωτεινή ιστορία όχι με το τρέχον νόημα των διαδοχικών γεγονότων που φωτίζουν ή φωτίζονται ιστοριοδιφικά, αλλά με εκείνο της ζωντανής παρ-ουσίας μέσα στο χρόνο. Μια τέτοια ζωντανή παρ-ουσία σημαίνει, πριν απ’ όλα, «το Ανοικτό να ατενίσουμε/ κάτι δικό μας ν’ αναζητήσουμε, όσο κι αν είναι μακριά». Τι θέλει να μας πει εδώ ο ποιητής; Εάν το σημερινό –αλλά και εκάστοτε σημερινό– παρ-όν μας είναι λεηλατημένο, θολό και ξένο, τότε συμβαίνει εξαφάνιση, διάλυση, εκρίζωση της ως άνω ιστορικότητας –κάτι δηλαδή που συμβαίνει πραγματικά στο τωρινό Ελλαδικό τοπίο. Έτσι γινόμαστε αν-οίκειοι και ανέστιοι, απομακρυνόμαστε από την οντολογική μας πηγή και παύουμε να είμαστε η παρ-ουσία του Είναι, δηλαδή το Da–Sein [=το Da του Sein]. Τι είμαστε; Ένα υπο-κείμενο, για το οποίο όλα τα πράγματα είναι αντι-κείμενα που συσκοτίζουν την οδό προς την οντολογική του πηγή.

3.                  Έτσι καταλήγουμε ως υπο-κείμενο να είμαστε το ον που σκέπτεται υπο-λογιστικά, που μηχανεύεται και μετατρέπει εαυτόν και άλλους σε μηχάνευμα, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να γίνεται κύριος της αλλότριας κατάστασής του, της αν-οικειότητάς του αλλά να παραμένει  υπο-κείμενο, δηλαδή υποχείριό της. Ο σύγχρονος άνθρωπος λοιπόν, ως τέτοιο υπο-λογιστικό ον, δεν οικεί τον κόσμο, παρά μόνο τον ανταγωνίζεται, τον υποτάσσει, τον καταδαμάζει, τον εκμεταλλεύεται. Η ως άνω, επομένως, κλήση του ποιητή προς ατένιση του Ανοικτού αποτελεί την πιο αξιόπιστη δυνατότητα του σημερινού ανθρώπου να αφήνει πίσω του την αφηρημένη, ανταγωνιστική, εκμεταλλευτική σχέση υποκειμένου–αντικειμένου, προκειμένου να οικήσει τον κόσμο ποιητικά, δηλαδή να βρεθεί στην ανοικτότητα του Είναι [του]. Αρχίζει όμως να βρίσκεται καθοδόν προς μια τέτοια ανοικτότητα, αφότου είναι μια συνομιλία και μπορεί να ακούει ο ένας τον άλλο. Μια τέτοια συν-ομιλία και συν-ακρόαση υποβαστάζει το Da-Sein μας εντός του χρόνου· του χρόνου, που είναι το σταθερό, το παραμένον, το διαρκές μέσα στη μεταβολή του.

4.                 Το  ποιητικό συμβάν της ακολουθίας 3, που θα γνωρίσουμε στη συνέχεια ως συνομιλία και συν-ακρόαση συνάμα, έρχεται να στηρίξει το Da-Sein μας, με τη μορφή του αγαθού της αρχέγονης γλώσσας, εντός του χρόνου ως του μεταβαλλόμενου παραμένοντος. Η εν λόγω στήριξη τότε εκτυλίσσεται με τον τρόπο της  φανέρωσης του Da-Sein μας μέσα στο διανοιγόμενο Είναι, δηλαδή ως εγγύηση πως το ανθρώπινο ον δύναται να υπάρχει μόνο ως χρόνος και ιστορία: α) να είναι το ον που συν-ομιλεί μέσα στο μεταβαλλόμενο παραμένον του χρόνου και κατονομάζει τη φυγή των θεών· β) να πραγματοποιεί την ελευθερία της απόφασης: να πορεύεται προς τα εκεί πίσω, προς την αρχέγονη οντολογική του πηγή, προς την ιστορία του, που «δείχνει ο ερχόμενος  θεός». Έτσι αποκτά την ύψιστη δυνατότητα να είναι ο ίδιος ιστορία, ήτοι να ζει αυθεντικά στο παρόν αυτό που συμβαίνει ως παρελθόν, αυτό που έχει ήδη συντελεσθεί και μας καθορίζει· να είναι χρόνος, ήτοι να είναι η ύπαρξη που δεν χάνεται μέσα στη λήθη και το τυχαίο, αλλά βρίσκει τον προ-ορισμό της μέσα από την α-ληθινή επαναπροσέγγιση του παρ-ελθόντος.

                                                             §2         

                                     Άρτος και Οίνος

  

                                                  3

Και μάταια κρύβουμε την καρδιά στα στήθη, μάταια μόνο

Το θάρρος μας συγκρατούμε ακόμα, δάσκαλοι εμείς και

μαθητές,  γιατί ποιος

Να μας εμποδίσει θα μπορούσε και ποιος να μας απαγορεύσει τη Χαρά;

Θεϊκή φωτιά επίσης μας ωθεί, μέρα και νύχτα,

Να φύγουμε. Έλα λοιπόν! Το Ανοικτό να ατενίσουμε,

Κάτι δικό μας ν’ αναζητήσουμε, όσο κι αν είναι μακριά.

Ένα το σίγουρο είναι· είτε είναι μεσημέρι είτε τραβάει

Ως τα βαθιά μεσάνυχτα, ένα μέτρο πάντα υπάρχει

Για όλους κοινό, όμως για τον καθένα μας ξεχωριστά   γραμμένο,

Καθένας πάει κι έρχεται εκεί όπου μπορεί.

Να γιατί! Και τη χλεύη να χλευάσει πρόθυμα μπορεί η ευφρόσυνη  μανία,

Όταν αίφνης σε νύχτα ιερή τους αοιδούς συνεπαίρνει.

Γι’ αυτό, έλα στον Ισθμό! Εκεί, όπου η ανοιχτή θάλασσα  παφλάζει

Κατά τον Παρνασσό και όπου τους βράχους των Δελφών το χιόνι καταυγάζει,

Εκεί στων Ολυμπίων τη γη, εκεί στου Κιθαιρώνα τα ύψη,

Κάτω απ’ τα πεύκα εκεί, κάτω απ’ τα σταφύλια, απ’ όπου

Η Θήβα προβάλλει χαμηλά κι ο Ισμηνός, στη γη του Κάδμου, ρέει κελαρυστά, 

Από κει έρχεται και πίσω προς τα κει δείχνει ο ερχόμενος θεός.

               

                                                  §3

                                  

                               Ένα σχόλιο:

Ανοιχτότητα: προς το θείο φως της 

                                  προσωκρατικής Ελλάδας

1.  Ο ουσιώδης λόγος της ποίησης είναι το ιερό. Γι’ αυτό συλλαμβάνει τον κόσμο όχι ως κλειστό κόσμο των αντι-κειμένων, όχι ως φυλακή της καρδιάς μας μέσα στα στήθη, όχι ως απ-αγόρευση της χαράς, της πνευματικής ευωχίας που μας δημιουργεί η προσέγγιση του τόπου των θεών, όχι ως εξόντωση του ενός στοιχείου για χάρη της κατίσχυσης του άλλου, αλλά ως εγκόσμια ιεροφάνεια, όπου το Da-Sein μας δεν εξολοθρεύει τα δεδομένα του κόσμου, αλλά τα διατρέχει ευλαβικά, τα συλ-λέγει για να τα μετουσιώνει σε φωτεινό μονοπάτι ζωής και να μετουσιώνεται και το ίδιο σε οδοιπόρο κατ’ αυτό το μονοπάτι.

2. Ο ουσιώδης λόγος της ποίησης δεν είναι κάτι το αφηρημένο, το άψυχο, το εκ-τεχνισμένο, αλλά αυτός τούτος ο ποιητής που μιλάει. Καλεί τη θεία φωτιά να διαχυθεί. Ο ίδιος ο ποιητής εκ-τίθεται έτσι στο διάπυρο φως του θεού, προκειμένου ως ποιητικό Da-Sein να επιτελέσει το έργο της συλ-λογής. Η επιτέλεση τούτη συντελείται ως ατένιση/ενατένιση της Ανοιχτότητας, ήτοι ως διάνοιξη του πνευματικού-οντολογικού ορίζοντα μέσα από τη διάρρηξη του κλοιού των χρονικών στιγμών: ημέρας και νύχτας.  Η ατένιση της ανοικτότητας δεν σημαίνει εξακόντιση του βλέμματος του ποιητικού στοχασμού σε ένα ανεξήγητο επέκεινα, που γεμίζει τους θνητούς με φόβο και ενοχές.

3. Απεναντίας πρόκειται για την ανοικτότητα μέσα στην ιστορία και τον χρόνο: ο ιστορικός τόπος και χρόνος που καλείται να διανοιχθεί το Da του Sein [μας] είναι η Ελλάδα, η αρχαϊκή κυρίως Ελλάδα, η Ελλάδα των Προσωκρατικών. Εκεί συμβαίνει συν-ομιλία και συν-ακρόαση θνητών και θεών· εκεί οι θνητοί συναντούν τον απόκρυφο τόπο της οντολογικής τους βεβαιότητας, γιατί βιώνουν –καταπατώντας το ανάθεμα της λήθης– την ως άνω συν-ομιλία και συν-ακρόαση ως την ιερότητα του κόσμου.  Ο θόρυβος, η σύγχυση, ο όλεθρος είναι ξένα στοιχεία γι’ αυτόν τον τόπο-κόσμο, γιατί εκεί τον λόγο τον έχουν οι θεοί. Είναι ο ίδιος λόγος, τον οποίο μέσα στη φιλοσοφία των Προσωκρατικών γνωρίζουμε ως Λόγο-γίγνεσθαι του κόσμου.

         

Τι είναι το νεωτερικό κράτος;

Το νεωτερικό κράτος και η εποχή μας

§1

Το κράτος της νεωτερικής εποχής αρχίζει βασικά να διαμορφώνεται κατά τον δέκατο έκτο αιώνα και έκτοτε να εγκαθιδρύεται ως κραταιά υπόσχεση μιας νέας εποχής. Από τότε έως και σήμερα έχει υποστεί πολλές μεταλλαγές, ορισμένες όψεις του ωστόσο επανέρχονται προσαρμοσμένες στη σημερινή εποχή. Η προσαρμογή αυτή επιχειρεί, κατά κύριο λόγο, να συνταιριάξει δυο τινά: τη μετατροπή των υπηκόων σε μάζα και την απόλυτη εξουσία. Για να γίνεται περαιτέρω κατανοητός αυτός ο συνδυασμός ως κρατική λειτουργία χρειάζεται να δούμε τι είναι το νεωτερικό κράτος. Ευθύς με την έναρξη του δέκατου έκτου αιώνα, η κρατική μορφή που ολοταχώς κατακτά έδαφος, στην Ευρωπαϊκή Δύση βασικά, είναι η απόλυτη μοναρχία. Θεμελιώδες χαρακτηριστικό της είναι η συγκέντρωση όλης της εξουσίας υπό το σιδερένιο χέρι του βασιλιά. Αυτός ο συγκεντρωτικός χαρακτήρας της κρατικής εξουσίας διαφοροποιεί, κατ’ αρχήν, το νεωτερικό κράτος από το φεουδαρχικό. Το τελευταίο, όσο κι αν αποτελούσε έναν κλειστό κόσμο υπό την «θεόπεμπτη» καθοδήγηση του «πατερούλη» φεουδάρχη, διατηρούσε έναν πλουραλισμό δυνάμεων, μια σχετική αυτονομία τοπικών διοικήσεων. Τέτοιες, για παράδειγμα, φεουδαρχικές «αυτονομίες», στις εποχές μας και σε χώρες κυρίως σαν την Ελλάδα ή τις πρώην ανατολικές, έχουν εμφανιστεί και εμφανίζονται –πάντοτε στην αναλογία του σήμερα– με το προσωπείο της καθεστωτικής «αριστεράς». Είναι εκείνα τα «αυτόνομα σοσιαλιστικά» μορφώματα, που σήμερα ασύστολα εμπαίζουν τον λαό και τα οποία ο Μαρξ στο κομμουνιστικό μανιφέστο αποκαλούσε φεουδαρχικό σοσιαλισμό.

§2

Το νεωτερικό κράτος δεν καταλαβαίνει από τέτοιες αυτονομίες. Εξαφανίζει όλους τους παραδοσιακούς δεσμούς και θεσμούς, όλες τις αντιπροσωπευτικές θεσμίσεις, τις ελεύθερες κοινότητες εντός του κράτους, καθώς αντικειμενικά θα λειτουργούσαν ως μια αποδυνάμωση της απόλυτης ισχύος του, ως κάποια μορφή μερισμού της κρατικής εξουσίας ή ως προπομπός για αμφισβήτηση της απόλυτης επικυριαρχίας του ηγεμόνα. Γι’ αυτό ο τελευταίος επιθυμεί να υπάρχει ετούτη η επικυριαρχία ως μια συμπαγής  και μοναδική εξουσία, ανεξάρτητη από κάθε άλλη παράπλευρη συμπαντική η οικουμενική δύναμη, π.χ. από την εκκλησία. Ανεξάρτητη με το νόημα ότι ο κόσμος του κράτους αυτο-ανακηρύσσεται σε υπέρτατο κόσμο: δεν αναγνωρίζει τίποτε άλλο πέραν του ίδιου του εαυτού του, όσο κι αν συχνά-πυκνά επικαλείται την έννοια του θείου και φαινομενικά εκδηλώνει «σεβάσμια» συμπεριφορά προς αυτό· στην πράξη, το υποτάσσει στις δικές του βλέψεις και τείνει, δι’ αυτής της υποταγής, να νομιμοποιεί όλη την αντινομία της υπαρκτικής του σύστασης και τη βία της λειτουργικής του ύπαρξης. Ποια είναι η εν λόγω αντινομία; Από τη μια το δίκαιο απογυμνώνεται από την παλαιά σύλληψη του ως μιας ανώτερης δικαιικής οντότητας και γίνεται δίκαιο της κρατικής βίας:  η βούληση του ηγεμόνα γίνεται νόμος του κράτους και διαχέεται προς τους υπηκόους με τη μορφή του κράτους «δικαίου». Από την άλλη, ως εκ τούτου, αυτή η βούληση αποκτά τον χαρακτήρα ή τη μορφή του νόμου με γενική ισχύ έναντι των μερικών βουλήσεων.

§3

Αυτό εν τέλει σημαίνει πως η βούληση του κράτους δεν διαφοροποιείται ούτε κατ’ ελάχιστον από τη δύναμη: ο απόλυτος μονάρχης έχει πάντα δίκαιο, ακόμη κι όταν πράττει άδικα, ενώ ο υπήκοος έχει τότε μόνο δίκαιο, όταν η πράξη του υπηρετεί τα συμφέροντα του ηγεμόνα. Η απόλυτη ταύτιση λοιπόν βουλητικής ενέργειας του ηγεμόνα και κρατικής δύναμης έχει ως συνέπεια να χάνουν οριστικά και πλήρως την ευεργετική ισχύ τους παλαιές μορφές και πηγές εθιμικού δικαίου, επαρχιακές ή περιφερειακές μορφές εξουσίας και τόσες άλλες παραδόσεις ή συνήθειες, που εξασφάλιζαν κάποιες ελευθεριακές κινήσεις στους υπηκόους και αποτελούσαν μια εστία αντίστασης στη φεουδαρχική εξουσία. Μοναδικό μέλημα του κράτους τώρα είναι η οργάνωση και η αύξηση της δύναμής του: πολιτικής, οικονομικής στρατιωτικής. Όσο αυξάνεται ως τέτοια δύναμη, τόσο ο κρατικός νόμος, που τον θεσπίζει η βούληση του απόλυτου μονάρχη,  εργάζεται για την εξαφάνιση κάθε άλλης πηγής δικαίου, πέραν της κρατικής. Ο κρατικός νόμος, κατ’ αυτό τον τρόπο, ή άλλως το λεγόμενο κράτος «δικαίου» αποκτά ή ενισχύει το κύρος του ως δύναμη εξαφάνισης κάθε πηγής αντίστασης ατόμων ή ομάδων, εναρμονισμένων με δικές τους παραδοσιακές, εθιμικές μορφές δικαίου. Αυτή η δύναμη εξαφάνισης, στη διαρκή της ενέργεια και επενέργεια ως κρατική δύναμη, γίνεται η απρόσωπη δύναμη ή ισχύς των νόμων που επιδιώκει να κάνει αρχή λειτουργίας του κράτους την ομοιομορφία, αυτό που σήμερα λένε κοινωνική και πολιτική «ειρήνη». Η ομοιομορφία τούτη επιφανειακά εμφανίζεται, με σημερινούς όρους, ως ειρηνική συνύπαρξη ή συνεργασία πολιτών και πολιτικών. Στην ουσία της είναι η συντριβή της μοναδικότητας του ατόμου από τους κρατικούς πολιτικούς· μια συντριβή που άλλοτε λαμβάνει χώρα ως καταπίεση και καταστολή, άλλοτε ως συγκατάθεση ή συναίνεση. Έτσι αρχίζει η μετατροπή των ατόμων σε μάζα, σε μπουλούκι που δεν έχει πια καμιά νοσταλγία για την ιστορική ή την πάτρια παράδοση παρά μόνο καυχιέται για  τη «λαμπρότητα» της «δημοκρατικής»  εξουσίας που το συνθλίβει: το θέλει να είναι μπουλούκι.

Fr. Nietzsche: έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα (5)

Φρίντριχ Νίτσε

1844–1900

Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα

§1

Πρόλογος: ομιλία 5

                          «ο πολιτισμός και οι γιδοβοσκοί»

Αφού ο Ζαρατούστρα είχε πει τα λόγια αυτά, κοίταξε ξανά τον λαό και σώπασε. «Δες τους», είπε στην καρδιά του, «στέκονται εκεί και γελούν: δεν με καταλαβαίνουν, δεν είμαι το στόμα για τούτα τ’ αφτιά.

Θα πρέπει κανείς να τους σπάσει πρώτα τ’ αφτιά, για να μάθουν να ακούνε με τα μάτια; Θα πρέπει κανείς να θορυβεί σαν τα τύμπανα και τους κήρυκες της μετάνοιας; Ή πιστεύουν μόνο αυτόν που τραυλίζει;

Έχουν κάτι, που τους κάνει περήφανους. Λοιπόν, πώς το λένε αυτό, που τους κάνει περήφανους; Πολιτισμό/παιδεία (Bildung) το αποκαλούν, είναι αυτό που τους διακρίνει από τους γιδοβοσκούς.

Γι’ αυτό δεν τους αρέσει, όταν μιλούν γι’ αυτούς, να ακούνε τη λέξη «περιφρόνηση». Τότε λοιπόν θα μιλήσω στην περηφάνια τους.

Έτσι θα τους μιλήσω για το πιο περιφρονητικό πλάσμα: αυτό όμως είναι ο τελευταίος άνθρωπος».

Και έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα στο λαό:

Είναι πια καιρός για τον άνθρωπο να καθορίσει τον σκοπό του. Είναι πια καιρός για τον άνθρωπο να φυτέψει το σπόρο της πιο υψηλής ελπίδας του.

Το έδαφός του συνεχίζει να είναι αρκετά πλούσιο γι’ αυτό το πράγμα. Αλλά μια μέρα αυτό το έδαφος θα γίνει φτωχό και άγονο και κανένα ψηλό δέντρο δεν θα μπορέσει πια να αναπτυχθεί πάνω σ’ αυτό.                                                                                                                                                                            

Αλίμονο! Πλησιάζει η ώρα, που ο άνθρωπος δεν θα ρίχνει πια το βέλος της επιθυμίας του πάνω από τον άνθρωπο και η χορδή του τόξου του θα ξεμάθει να σφυρίζει!

Σας λέω: πρέπει κανείς να έχει ακόμα χάος μέσα του, για να μπορεί να γεννήσει ένα χορευτικό αστέρι. Σας λέω: εσείς έχετε ακόμα χάος μέσα σας.

Αλίμονο! Πλησιάζει η ώρα, που ο άνθρωπος δεν θα μπορεί να γεννήσει πια κανένα αστέρι. Αλίμονο! Πλησιάζει η ώρα του πιο αξιοκαταφρόνητου ανθρώπου, που δεν θα μπορεί πλέον να περιφρονεί τον ίδιο τον εαυτό του.

Δέστε! Σας δείχνω τον τελευταίο άνθρωπο.

«Τι είναι αγάπη; Τι είναι δημιουργία; Τι είναι επιθυμία;  Τι είναι αστέρι;» –έτσι ρωτά ο τελευταίος άνθρωπος και κλείνει το μάτι.

Τότε η γη θα ’χει γίνει μικρή και πάνω της θα πηδά ο τελευταίος άνθρωπος, που όλα τα κάνει μικρά. Το γένος του είναι ανεξάλειπτο σαν του ψύλλου· ο τελευταίος άνθρωπος ζει πιο πολύ από όλους.

«Έχουμε εφεύρει την ευτυχία» –λένε οι τελευταίοι άνθρωποι και κλείνουν το μάτι.

Έχουν εγκαταλείψει τις περιοχές, όπου ήταν σκληρή η ζωή: γιατί χρειάζεται κανείς τη ζεστασιά. Ακόμη αγαπά τον γείτονά του και τρίβεται πάνω του: γιατί χρειάζεται τη ζεστασιά.

Το ν’ αρρωστήσεις και το να έχεις δυσπιστία για εκείνους λογίζεται αμαρτία: με προσοχή προχωράει κανείς. Τρελός λοιπόν είναι όποιος ακόμα σκοντάφτει πάνω σε πέτρες ή ανθρώπους!

Λίγο δηλητήριο κάπου κάπου: προξενεί ευχάριστα όνειρα. Και πολύ δηλητήριο στο τέλος για έναν ευχάριστο θάνατο.

Δουλεύουν ακόμα, γιατί η δουλειά είναι διασκέδαση. Αλλά φροντίζουν, να μην τους κουράσει η διασκέδαση.

Δεν γίνονται πια φτωχοί και πλούσιοι: και τα δυο είναι πολύ επαχθή. Ποιος θέλει ακόμα να κυβερνά; Ποιος θέλει ακόμα να υπακούει; Και τα δυο είναι πολύ επαχθή.

Κανένας βοσκός και ένα κοπάδι! Όλοι θέλουν το ίδιο, όλοι είναι ίσοι: όποιος έχει άλλα συναισθήματα, πηγαίνει εθελοντικά στο τρελάδικο.

«Άλλοτε όλος ο κόσμος ήταν τρελός» –λένε οι πιο πονηροί και κλείνουν το μάτι.

Είναι έξυπνοι και ξέρουν όλα όσα έχουν συμβεί: έτσι μπορούν ασταμάτητα να κοροϊδεύουν. Εξακολουθούν να τσακώνονται, αλλά σύντομα συμφιλιώνονται –αλλιώς τους χαλάει το στομάχι.

Έχουν τη μικρή ευχαρίστησή τους για την ημέρα και τη μικρή ευχαρίστησή τους για τη νύχτα: αλλά σέβονται την υγεία.

«Έχουμε εφεύρει την ευτυχία» –λένε οι τελευταίοι άνθρωποι και κλείνουν το μάτι.

Κι εδώ τελείωσε η πρώτη ομιλία του Ζαρατούστρα, που τον λένε επίσης «ο Πρόλογος»: γιατί στο σημείο αυτό τον διέκοψαν οι κραυγές και η χαρά του πλήθους. «Δώσε μας αυτόν τον τελευταίο άνθρωπο, ω Ζαρατούστρα», έτσι φώναζαν, «κάνε εμάς αυτούς τους τελευταίους ανθρώπους! Τότε σου χαρίζουμε τον υπεράνθρωπο!» Και όλος ο λαός αλάλαζε και κροτάλιζε τη γλώσσα. Ο Ζαρατούστρα όμως γέμισε λύπη και είπε στην καρδιά του:

«Δεν με καταλαβαίνουν: δεν είμαι το στόμα για τούτα τα’ αυτιά.

Πολύ, φαίνεται, έζησα στο βουνό, πολύ αφουγκράστηκα τα ρυάκια και τα δέντρα: και τώρα μιλάω σ’ αυτούς σαν σε γιδοβοσκούς.

Ήρεμη είναι η ψυχή μου και φωτεινή σαν το βουνό το πρωί. Αλλά τούτοι νομίζουν πως είμαι ψυχρός και ένας χλευαστής που κάνει φρικτά αστεία.

Και τώρα με κοιτάζουν και γελούν: και καθώς γελούν, με μισούν κι από πάνω. Πάγος είναι το γέλιο τους.»

§2

Ερμηνεία – κατανόηση

                                   «Ο τελευταίος άνθρωπος»

·     Είναι πλέον κοινός τόπος πως  το συγκεκριμένο έργο του Νίτσε, έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα, αλλά και το συνολικό του έργο, δεν προσφέρει μια συστηματική γνώση που απαγορεύει την παραμικρή παρέκκλιση. Απεναντίας είναι ένα  ανοικτό βιβλίο και γι’ αυτό προορίζεται, κατά την ρήση του ίδιου του φιλοσόφου, για όλους και για κανέναν. Για όλους, όταν είναι σε θέση να ανακαλύψουν εδώ μέσα απελευθερωτικά μονοπάτια της σκέψης, για κανέναν, όταν οι πολλοί, αυτοί δηλαδή οι «όλοι», περιμένουν από το βιβλίο να τους κάνει κατήχηση και όχι να τους απελευθερώσει τη σκέψη. Από τι να την απελευθερώσει; Από την απαιδευσία του πολιτισμού και της παιδείας (Bildung). Αυτή η παιδεία ή ο πολιτισμός είναι η υπέρτατη αξία, κατά την Ομιλία 5 του Ζαρατούστρα, για την καθιερωμένη τάξη πραγμάτων· διακρίνει, υποτίθεται, τον λαό, τους εν λόγω πολλούς από τους γιδοβοσκούς. Τους απελευθερώνει δηλαδή τη σκέψη. Ισχύει στ’ αλήθεια αυτό;

·     Σύμφωνα με τον Νίτσε, ένας τέτοιος πολιτισμός μεταδίδει τη μέγιστη απαιδευσία, την απόλυτη αποβλάκωση του πλήθους. Γιατί; Επειδή πρόκειται για τη θεσμοθετημένη «κουλτούρα» μιας εμπορικής κατά τον φιλόσοφο –και με σημερινούς όρους– μιας εμπορευματικής κοινωνίας.  Σε αυτή την «κουλτούρα» ανήκουν, πιο συγκεκριμένα εδώ, τα ύψιστα και τα πιο πνευματικά προϊόντα της ανθρώπινης δραστηριότητας, τα οποία εκφράζουν, αλλά και ενισχύουν το αξιακό σύστημα μιας καθορισμένης ομάδας ή και ενός ευρύτερου ανθρώπινου συνόλου. Τέτοιου είδους προϊόντα είναι η ηθική, η θρησκεία, η τέχνη, οι φιλοσοφικές και επιστημονικές ιδέες, οι πολιτικές και οι κυβερνήσεις τους με τις ιδεολογικές κατασκευές κ.λπ. Όσο κυριαρχεί μια τέτοια κουλτούρα, οδηγεί την ανθρωπότητα στην καταστροφή, γιατί διαβρώνει και ισοπεδώνει τα στοιχεία  εκείνα που καθιστούν το κάθε ξεχωριστό άτομο πηγαία ύπαρξη. Αναλογικά εξαφανίζει την ατομικότητα του εμπνευσιακού και «μαντικού» ενστίκτου και την αναγκάζει να τρέφεται με αυταπάτες.

·     Να γιατί ο Ζαρατούστρα, στην παρούσα ομιλία του, υποψιάζεται πως ένα τέτοιο πλήθος νιώθει περήφανο για την κουλτούρα που το μετατρέπει σε κοπάδι, ακόμη κι αν το ίδιο πιστεύει πως αυτή το διαφοροποιεί από τους γιδοβοσκούς. Επειδή όμως ο Ζαρατούστρα δεν έχει ως αποστολή την καθοδήγηση ή την κατήχηση του πλήθους, αλλά πρωτίστως την αυτο-ερμήνευση, την αυτοδιαύγαση, καταδείχνοντας συγχρόνως μια καθιδρυμένη γενική παραφροσύνη, αναλαμβάνει να μιλήσει στον κόσμο για τον έσχατο και τον πιο θανάσιμο κίνδυνο: τον τελευταίο άνθρωπο. Αυτή-εδώ η κατηγορία ανθρώπων αντιστοιχεί στο τελευταίο επίπεδο ανάπτυξης του ανθρώπου και της ανθρωπότητας πριν τον υπεράνθρωπο. Πρόκειται όμως για  ένα τέτοιο επίπεδο που ακυρώνει κάθε αυθεντική ανάπτυξη, καθώς ετούτοι οι άνθρωποι αυτοπαρουσιάζονται ως εκείνοι που έχουν εφεύρει την ευτυχία και με τούτο εννοούν να απορροφήσουν πλήρως όλο τον κόσμο μέσα στον δικό τους τρόπο σκέψης και δράσης.  

·     Με την αλληγορική τούτη γλώσσα, ο Νίτσε, ασκεί, μεταξύ  άλλων,  οξύτατη κριτική στην κατ’ επίφαση δημοκρατία, που γέννημα και εκφραστής της είναι η αντενεργός μάζα των τελευταίων ανθρώπων και την οποία σήμερα γνωρίζουμε ως μαζική «δημοκρατία», με κύριο χαρακτηριστικό: «Κανένας βοσκός και ένα κοπάδι! Όλοι θέλουν το ίδιο, όλοι είναι ίσοι: όποιος έχει άλλα συναισθήματα, πηγαίνει εθελοντικά στο τρελάδικο».  Ποια είναι εν τέλει, από πλευράς ενεργούς δράσης, η εν λόγω μάζα των τελευταίων ανθρώπων; Είναι εκείνη η μάζα που θέτει πάνω απ’ όλα το ατομικό συμφέρον και την εγωιστική επικράτηση του αδύναμου Εγώ πάνω στο ποιοτικά κραταιό. Γι’ αυτό βολεύεται και εφησυχάζει  μέσα στους υφιστάμενους μηχανισμούς των έτοιμων ιδεών, των ριζωμένων προκαταλήψεων, των τεχνητών και όχι ανα-τρεπτικών παρεμβάσεων στη ζωή, της ισοπεδωτικής εξίσωσης των πάντων. Κύριο μέλημά της είναι εκείνο της προσαρμογής, της χρησιμοθηρίας, της μηχανικής και συμφεροντολογικής τακτοποίησης, της μηχανιστικής κοσμοαντίληψης. Όλα αυτά τα γνωρίσματα και άλλα παρόμοια συνθέτουν μια επινοημένη ευτυχία, η οποία δεν αφήνει ασυγκίνητες τις ευρύτερες μάζες. Έτσι βλέπουμε τις τελευταίες να θέλουν, μετά τον θάνατο του θεού, να ταυτίζονται με τον τελευταίο άνθρωπο, δηλαδή με την τελική τους εθελοδουλεία και όχι με τον υπεράνθρωπο, την ροδαυγή της αυτοκατάφασής τους.  

Μ. Κατσαρός: ο δραπέτης δούλος

Μιχάλης Κατσαρός

Ο δούλος:

 έγινε δραπέτης-όχι και ελεύθερος

§1

Εξηγητικές υποτυπώσεις

·     Ποιος είναι ο Μιχάλης Κατσαρός; Είναι ο ποιητής που δεν «παραδέχτηκε την ήττα» της μεταπολεμικής γενιάς, αλλά τη βίωσε ως πραγματική αφορμή –άκρως οδυνηρή βεβαίως– για να ξαναστήσει τον άνθρωπο, ως ανθρώπινο Είναι, οντολογικά δηλαδή, στο θρόνο του ελεύθερου οραματιστή, του μαχόμενου ποιητικού Εγώ [=δημιουργού] ενάντια βασικά στις απολογητικές ενοχές της καθεστωτικής «αριστεράς». Γιατί ενάντια σε αυτές; Επειδή με τη μάσκα ενός «ακαταμάχητου απελευθερωτικού» λόγου αναπαρήγαγαν και διαρκώς αναπαράγουν αστικοφεουδαρχικά κηρύγματα περί «ελευθερίας». Το αποτέλεσμα είναι να φενακίζουν τις συνειδήσεις. Η ιδεολογική ηγεμονία της καθεστωτικής «αριστεράς», καθ’ όλη τη μεταπολεμική περίοδο έως και σήμερα, δεν κήρυξε το τέλος του παλαιού βασιλείου κυριαρχίας, αλλά τον εξωραϊσμό του. Αποδυνάμωσε έτσι από μέσα κάθε αυθεντική επαναστατική ιδέα και ακινητοποίησε τεράστιες μάζες εντός των τειχών αυτού του βασιλείου. Όπως δείχνει ο Μ. Κατσαρός στο ποίημά του ο δούλος, τέτοια κηρύγματα-ιδεολογικές διαστροφές υποκαθιστούν την αυθεντική ελευθερία με τη δραπέτευση. Ο δούλος που δραπετεύει δεν παύει να είναι δούλος,  ενόσω δεν έχει απελευθερωθεί από το όλο συλλογικό πλέγμα δουλείας, που εκφράζεται με το κοινωνικό-πολιτικό σύστημα, και ενόσω δεν έχει συνείδηση μιας τέτοιας απελευθέρωσης.

·     Η δραπέτευση στο παρόν ποίημα προβιβάζει την ατομική διάθεση του δούλου να ξεφύγει από τα δεσμά της δουλικής του συμπεριφοράς απέναντι στους δημίους του, αλλά δεν θέτει υπό αμφισβήτηση τη συστημική τυραννία πάσης φύσεως, δεν οδηγεί σε κάποια αυθεντικά απελευθερωτική συλλογικότητα. Η διερώτηση επομένως, που διατρέχει την ποιητική σκέψη του Μ. Κατσαρού και με κάποιο τρόπο εμφανίζεται στο παρόν αλλά και σε κάθε ποίημά του τίθεται περίπου ως εξής: τι είναι η «συλλογικότητα» και το πλήθος; Αμφότερα τούτα είναι μορφώματα που στερούνται την ενεργό δύναμη των ριζικών αλλαγών: εκφράζουν την αδρανοποιημένη μάζα, την έντρομη και απαίσια, την αβέβαιη και πονηρή, που φρουρεί [=υπηρετεί] τους πύργους των τυράννων, κρατά την αναπνοή της μπροστά στην επισημότητά τους, επευφημεί τις παρελαύνουσες συνωμοσίες τους, ευχαριστιέται με τις αυλοκολακείες της. Το έμβλημα αυτής της συλλογικότητας ή αυτού του πλήθους είναι ο δούλος που ενώνει μέσα του τον έμπιστο κουβαλητή μιας υποτιμημένης ζωής και τον καχεκτικό υμνολόγο κάθε επερχόμενης βαρβαρότητας. Η στάση του δούλου απηχεί ένα ακρωτηριασμένο αγαλμάτιο της καταπιεσμένης ύπαρξης και φωτίζει τον φθοροποιό χαρακτήρα των συλλογικοτήτων καθεστωτικής πνοής, ακόμη κι αν οι τελευταίες προβάλλουν με «αριστερή» μεταμφίεση.

·     Ο ποιητής φιλοτεχνεί, με μια κοφτή αλλά πυκνή σε σχήματα ποιητική γλώσσα, το πορτρέτο του δούλου, απέναντι στο οποίο το ποιητικό Εγώ ορθώνεται ως άρνηση και ως εξ-έγερση. Αρνείται, αυτό που δεν δύναται να αρνηθεί, αλλά ενσαρκώνει ο δούλος, δηλαδή τον υπαρκτό και τον επερχόμενο μεσαίωνα, και εξ-εγείρεται απέναντι σε αυτόν-εδώ: «σηκώνει έναν άλλο πύργο ατίθασο». Όσο ορατός κι αν γίνεται αυτός ο μεσαίωνας στο παρόν ποίημα, δεν παύει να είναι η πιο σκοτεινή όψη της κοινωνίας, που συγκαλύπτει τους ενόχους και ενοχοποιεί τους αθώους. Να γιατί το ποιητικό Εγώ βαδίζει μονάχο, ως ένας ρομαντικός επαναστάτης που πάντοτε θέλει να ανακαλύπτει τη δράση πέραν της αστικής αποξένωσης, καθώς και πέραν της καπηλείας από τους ιδεολογικούς συντρόφους ή πέραν της κιβδηλίας τους. Ακριβώς επειδή το ποιητικό Εγώ δρα ως ρομαντικός επαναστάτης, είναι πάντοτε υποψιασμένο· διαφορετικά θα ήταν μια επί πλέον μυλόπετρα στο μύλο των δόλιων συντεχνιών. Ετούτο το υποψιασμένο-Είναι του ποιητή δίνει έμφαση σε μια προσωπική πορεία, που υψώνεται απελευθερωτικά απέναντι στη δουλική υποταγή:

                 

                    «Το ζήτημα πια έχει τεθεί:

    Ή θα εξακολουθούμε να γονατίζουμε

   όπως αυτός ο δραπέτης

   ή θα σηκώσουμε άλλον πύργο ατίθασο

   απέναντί τους»

                                                         §2

                                  

                                Ο Δούλος

Ο Δούλος που δραπέτευσε

έλεγε προσευχές στους φιλήσυχους πολίτες

γονατίζοντας σε λιγδωμένα προσκέφαλα.

Εγώ δεν ήλπιζα πως μπορεί να σωθεί.

Οι χωροφύλακες έχουν γερή όραση –

δε διαλύονται με αυταπάτες και ψυχοσάββατα.

Τώρα αυτός που επέμενε να ρωτάει

φαίνεται θα ’ταν αποφασισμένος για θάνατο

ή θα ’ταν κρυφός κατάσκοπος που δεν  φοβάται.

Εγώ πάντως

εξακολουθούσα να βλέπω τον επερχόμενο

     μεσαίωνα

με φάλαγγες πιστών

με αργυρά δισκοπότηρα αφρίζοντα αίμα

με σημαιοστολισμούς και παρελάσεις

με ραβδούχους καλοθρεμμένους καλόγερους

εικόνες από παλιές εκστρατείες

                                              και τυφεκισμούς

ήρωες με αυστηρά βλέμματα

Άμες δε γ’ εσόμεθα

πληρωμένη εκπαίδευση

θεός αγέρας τα στοιχεία της φύσεως

                         κλειδωμένα στην εποχή σε χάλκινα      θησαυροφυλάκια.

Αν άξαφνα σας γεννηθεί το ερώτημα

πως τα κατάφερε αυτός ο θνητός

μέσα σ’ αυτό το βαρύγδουπο διαπασών των ύμνων

να δραπετεύσει με αληθινό λαμπερόν ήλιο

με αληθινές εξαρτήσεις του βίου –

αν δεν μπορείτε να καταλάβετε

τι τον οδήγησε σ’ αυτό το τελευταίο διάβημα

που βρήκε την έξοδο αφού γύρω ήταν μπετόν

αφού γύρω τραγούδαγε η φοιτήτρια

ένα τραγούδι ιστορικό παλιών ηρώων

τότε

δε θα ’χετε δει κάτι κρυφές μικρές πόρτες

όμως ολοφάνερες στα μάτια των ειδικών

δε θα ’χετε δει το ραγισμένο τοίχο

                          όπου βλασταίνουν κάτι φυτά

πάνω σ’ ασβέστη κίτρινο απ’ την πολυκαιρία.

Το ζήτημα πια έχει τεθεί:

Ή θα εξακολουθούμε να γονατίζουμε

     όπως αυτός ο δραπέτης

ή θα σηκώσουμε άλλον πύργο ατίθασο

     απέναντί τους.

Φιλοσοφικό Συνέδριο: τι είπε ο Πλάτων;

 Το συνέδριο θα διεξαχθεί στη Θεσσαλονίκη: Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη. Ημέρες και ώρες θα ανακοινωθούν το φθινόπωρο.

Διάλογος με τη φιλοσοφία

και για τη φιλοσοφία

§1

Όσο  γνωστός λογίζεται εξ ακοής ο Πλάτων ως όνομα τόσο άγνωστη αποδεικνύεται συχνά–πυκνά η ενδότερη φιλοσοφική του σκέψη. Αναμφίβολα υπάρχουν σπουδαίες μελέτες και συστηματική έρευνα επί του έργου του σε διεθνές κυρίως επίπεδο· στο ελληνικό στερέωμα όμως διαχρονικά παρατηρούνται σποραδικές μόνο εμβαθύνσεις στην Πλατωνική φιλοσοφία και γενναίες ατομικές προσπάθειες. Συλλογικές πράξεις ερμηνείας αυτής της φιλοσοφίας αποτελούν κάτι το σπάνιο. Αντίθετα δεν είναι σπάνια μια επιφανειακή ενασχόληση με τον Πλάτωνα και κάποιοι απόλυτοι αφορισμοί χωρίς καμιά φιλοσοφική βαρύτητα. Μια καλή ανάγνωση του Πλάτωνα γιγαντώνει τον φιλοσοφικό προβληματισμό όχι μόνο για το χθες, αλλά και για το πολύπλοκο σήμερα. Με  αυτόν τον Ολύμπιο Δία συμβαίνει περίπου ό,τι και με τη σκέψη του Μαρξ σε σχέση με τον Χέγκελ. Εάν θέλει κανείς να καταλάβει το Κεφάλαιο του Μαρξ, αλλά και τη συνολική του σκέψη, πρέπει αναγκαίως να μελετά εμβριθώς και διαρκώς Χέγκελ. Εάν θέλει κανείς να διεισδύσει στην ιστορικότητα του ανθρώπινου Είναι, αλλά και να κατανοήσει σφαιρικά το σήμερα, πρέπει αναγκαίως να γυρίζει ξανά και ξανά πίσω στον Πλάτωνα.

 

§2

Το αναγγελθέν συνέδριο για τον Πλάτωνα μπορεί να αποτελέσει σημαντικό βήμα για να αναδειχτούν θεμελιώδεις κατευθύνσεις της Πλατωνικής φιλοσοφίας, αλλά και ειδικότερες πτυχές μιας κοινωνικοπολιτικής σκέψης που ρίχνει άπλετο φάος στο χάος του μετα-νεωτερικού παραληρήματος. Είναι γεγονός πως ο Πλάτων, με κάθε αφορμή, έδινε έμφαση στις επιστημονικές σπουδές. Εν τούτοις, ο ύψιστος σκοπός της διδασκαλίας του ήταν κοινωνικο-ηθικός. Η θεωρία της κοινωνικής ηθικής (Sittlichkeit), που ανέπτυξε στη νεωτερική εποχή ο Χέγκελ, ανάγει την αρχέγονη πηγή της στην πλατωνική θεωρία του κοινωνικο-ηθικού Είναι της πολιτείας και των ανθρώπων. Αυτού του είδους η κοινωνική ηθική, τότε και τώρα, ανοίγει τον δρόμο για να οικοδομείται μια αυτοκυβερνώμενη κοινότητα ανθρώπων σε εναντίωση προς τις αυταρχικές εξουσίες πολλών ιδεολογικά φορτισμένων «κοινωνιστών» του παρόντος. Οι φιλοσοφικές ιδέες, με τις οποίες πίστευε πως θα αναδείξει την αληθινή πολιτική, επιχειρούσαν να μετασχηματίσουν εκ θεμελίων το πολιτικό γίγνεσθαι, έτσι ώστε και στο τελευταίο γράμμα του νόμου να υπάρχει το πνεύμα της αλληλοκατανόησης και της κοινής πράξης. Αξίζει να αναφερθεί εδώ ό,τι οι μεγάλες συλλήψεις των Νόμων, που λειτουργούν σε συνάφεια με τις ανάλογες συλλήψεις της Πολιτείας, είναι βαθμιαίο δημιούργημα  δοκιμασμένων εμπειριών. 

§3

Μια από τις κύριες επιδιώξεις του Πλάτωνα ήταν να θεμελιώσει την πολιτική πάνω σε φιλοσοφικά θεμέλια, γι’ αυτό και έθετε την αναγκαιότητα:  οι αληθινοί φιλόσοφοι να ασχοληθούν με την ενεργό πολιτική δράση, ώστε να υπερασπιστούν το δημόσιο συμφέρον και να εργαστούν για την ευτυχία της πολιτείας ενάντια στην ιδιοτέλεια των συμφεροντολόγων πολιτικών. Οι τελευταίοι, σύμφωνα με τον φιλόσοφο,  έχουν αποδειχθεί στην πράξη πως διέπονται από τη μισολογία, δηλαδή από το μίσος, την απέχθεια, προς τον λόγο. Γι’ αυτό χαρακτηρίζονται ως απαίδευτοι, αδίστακτοι και ως πραγματικοί κηφήνες. Απεναντίας, οι αληθινοί φιλόσοφοι μπορούν να αλλάξουν ριζικά τη φαύλη πολιτεία, γιατί  μετέχουν στον νοητό χώρο των καθαρών ιδεών: διάγουν έναν βίο που στηρίζεται στη διαλεκτική σκέψη και έτσι αίρονται πάνω από το παράλογο του φιλόνικου και του φιλοκερδούς. Ο αληθινός φιλόσοφος βιώνει πάντοτε μια μεταστροφή, περιαγωγή της ψυχής, που αλλάζει ολόκληρη τη ζωή του. Έτσι τοποθετείται πέρα και πάνω από τον πολιτικό εγωισμό και τις μικρότητες της καθημερινής πολιτικής. Γράφει σχετικά ο Πλάτων στον Θεαίτητο (173):

·     «Οι φιλόσοφοι από νέοι δεν ξέρουν το δρόμο για την αγορά ούτε πού είναι το δικαστήριο ή το βουλευτήριο ή κάποιο άλλο δημόσιο κατάστημα της πόλης. Και τους νόμους και τα ψηφίσματα, τα προφορικά ή τα γραπτά, ούτε τα βλέπουν ούτε τα ακούνε. Και η σπουδή που δείχνουν οι πολιτικές συντεχνίες για την εξουσία και οι συνεδριάσεις και τα τραπέζια και τα νυχτερινά γλεντοκόπια με τις αυλητρίδες ούτε στον ύπνο τους δεν τους συμβαίνουν».

·     «Ο φιλόσοφος μόνο με το σώμα του  βρίσκεται στην πόλη και παρεπιδημεί· ο νους του όμως …πετάει πάνω από τη γη … και πέρα από τον ουρανό …και ερευνά τη φύση των όντων. Και όταν πρόκειται για βρισιές, δεν συνηθίζει να βρίζει κανέναν, αφού δεν ασχολήθηκε ποτέ με κανέναν… Όταν ακούει να εγκωμιάζουν κανένα βασιλιά ή τύραννο νομίζει πως ακούει να μακαρίζουν κανένα χοιροβοσκό ή βουκόλο που αρμέγει γάλα. Νομίζει μάλιστα πως οι βασιλείς και οι τύραννοι φυλάνε και αρμέγουν ζώα πιο δύστροπα και πιο ύπουλα από τους ποιμένες και πως, επειδή τους λείπει η σχόλη, γίνονται κατ’ ανάγκη εξίσου αγροίκοι και απαίδευτοι, όπως οι ποιμένες».