Πλάτων Μένων: η θεωρία της ανάμνησης

 

Πλάτων

427‒347 π.Χ.

 

Τι μας διδάσκει ο «Μένων»;

§1

 Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ζήτρος ένα νέο βιβλίου μου με τίτλο: Πλάτων Μένων, η πλατωνική θεωρία της ανάμνησης-το διδακτό της πολιτικής αρετής. Πρόκειται για μετάφραση, ανάλυση και ερμηνεία του σημαντικού πλατωνικού Διαλόγου: Μένων.

Αυτός ο Διάλογος ανήκει στα έργα της περιόδου, που ο Πλάτων ιδρύει την Ακαδημία (387 π.Χ. περίπου) και κατά την οποία έχει γράψει και τα σπουδαιότερα έργα του. Πρόκειται για έναν σχετικά μικρό Διάλογο, ασύγκριτα όμως γοητευτικό, όπου ο Πλάτων δια του Σωκράτη εισάγει τη θεωρία της ανάμνησης. Κεντρικό θέμα του έργου είναι το ζήτημα της αρετής και δη της πολιτικής αρετής. Ένα ζήτημα που απασχολούσε κατά κόρον τους φιλοσοφικούς κύκλους της Αθήνας. Τους απασχολούσε τόσο πολύ, αφενός γιατί αφορούσε το πώς πρέπει να ζει κανείς και αφετέρου γιατί σχετιζόταν με τον τρόπο άσκησης της πολιτικής και με τον αγώνα ενάντια στη δημοκρατικοφανή φαυλοκρατία. Για τους ίδιους λόγους γενικώς αγγίζει και αξίζει να αγγίζει τους σημερινούς ανθρώπους.

 

 Συνομιλητές στον εν λόγω Διάλογο είναι ο Σωκράτης και ο Μένων. Επίσης συμμετέχουν ο Άνυτος, ένας πλούσιος Αθηναίος αστός και μετέπειτα κατήγορος του Σωκράτη, και ένας ανώνυμος δούλος. Η επιλογή των συνομιλητών του Σωκράτη δεν είναι τυχαία: από τη μια πλευρά ο ίδιος ο φιλόσοφος, ως «αγνοών» πάντοτε τα πάντα, αναλαμβάνει το ρόλο του διαλεκτικού-διαλογικού ερευνητή γύρω από το διδακτό, ασκητό και μαθητό της αρετής. Από την άλλη πλευρά, ο Μένων, νέος Θεσσαλός αριστοκράτης που προέρχεται από την περιοχή της ρητορικής, εμφανίζεται ικανός να δίνει αποσπασματικούς ορισμούς και να αποφαίνεται με αναπόδεικτη βεβαιότητα για τις διάφορες πτυχές της έρευνας γύρω από την αρετή.

Περαιτέρω, ο Άνυτος απηχεί εκείνον τον τύπο του ημιμαθούς πλούσιου ανθρώπου, που στέκεται προκατειλημμένα απέναντι στη διεισδυτική σκέψη και καταδικάζει καθετί το καινοτομικό ως σοφιστική. Η κριτική έρευνα του Παραδοσιακού αποτελεί γι’ αυτόν άγος και αντιστοίχως ο Σωκράτης ο πιο επικίνδυνος φορέας αυτού του άγους. Θα μπορούσε να τον φανταστεί κανείς σήμερα σαν ένα από εκείνα τα στείρα και ανελεύθερα μυαλά της δημοσιογραφίας, της πολιτικής ή της καθεστωτικής «διανόησης», που υπηρετικά αντιμάχονται το ρηξικέλευθο, το αυτόνομο, το ελεύθερο, το δημιουργικό. Εισάγοντας τον Άνυτο ως συνομιλητή του Σωκράτη, ο Πλάτων επιζητεί να δείξει ότι μια αληθινά φιλοσοφική έρευνα προϋποθέτει αμερόληπτο και βαθύνου λογισμό,, ο οποίος ενδημεί πέρα από τον καθημερινό πολιτικό και κοινωνικό ωφελιμισμό. Ο δούλος χρησιμοποιείται για να φωτιστεί η ισχύς και η εγκυρότητα της ανάμνησης.

§2

Ευθύς με το ξεκίνημα του Διαλόγου, ο Μένων ρωτά τον Σωκράτη για το αν η αρετή είναι διδακτή ή όχι· και, αν όχι, για το αν αποκτάται με την άσκηση, τη μάθηση ή με κάποιον άλλο τρόπο· ή ακόμη, αν συνιστά για τον άνθρωπο φυσικό χάρισμα. Ο Σωκράτης «αδυνατεί» να απαντήσει με μια καταφατική πρόταση, καθώς αγνοεί το θέμα. Το αγνοεί, γιατί έχει συναίσθηση της πολυπλοκότητας του θέματος. Στην απορία του Μένωνα για τούτη την άγνοια, ο Σωκράτης του ζητά να ορίσει την αρετή. Και τότε ο Μένων του αραδιάζει ένα σμήνος αρετών: μια αρετή για κάθε πράξη και για κάθε περίσταση. Μα έτσι φεύγει μακριά από την έρευνα για την ουσία της αρετής. Χωρίς να πολυκαταλαβαίνει τι του ζητά ο Σωκράτης, ο Μένων δίνει ένα πρώτο ορισμό: αρετή είναι η άσκηση κυριαρχίας.

Αλλά με αυτόν τον ορισμό δεν κατορθώνει παρά να περιπλέξει το θέμα, καθώς κάθε κυριαρχία δεν είναι δίκαιη κυριαρχία. Αφού ο Μένων συνεχίζει να δίνει διάφορους επί μέρους ορισμούς, χωρίς να μπορεί να προσεγγίσει την ουσία της αρετής, υποχρεώνεται να παραδεχθεί ότι δεν υπάρχουν βεβαιότητες, οριστικές απαντήσεις για τόσο λεπτά ζητήματα: η έρευνα ξεκινάει από την αρχή. Αυτό αποτελεί την ύψιστη αρετή για τον Πλάτωνα. Πόσοι σημερινοί φιλοσοφούντες μετ’ ευτελείας, μέσα και έξω από τα σκονισμένα αμφιθέατρα, είναι ικανοί προς μια τέτοια ερευνητική οδό, που θέτει τα πάντα υπό τις ανεξάντλητες ερμηνευτικές δυνατότητες του Διαλεκτικού Λόγου. Γι’ αυτούς υπάρχει μόνο: ημέρα ή νύχτα· όχι και ημέρα και νύχτα ούτε η κίνηση από τη μια στην άλλη ή, όπως λέει ο Χέγκελ, από το Είναι στο Μηδέν και από κει πάλι στο Είναι: δηλαδή το γίγνεσθαι . Όταν συνεπώς ο Μένων φτάνει στο σημείο της ολικής άγνοιας, δεν είναι φιλόσοφος, για να σκεφτεί εξαρχής ό,τι ήδη έχει θεωρήσει λυμένο, απαντημένο. Απεναντίας, θέτει ασυνείδητα ένα ερώτημα-προβληματισμό, που για τον Πλάτωνα συνιστά αφορμή για να μεταστραφεί από την αναλυτική Λογική στη διαλεκτική θεωρία της ανάμνησης.

§3

Ο Μένων ρωτά και διερωτάται: πώς μπορούμε να αναζητούμε κάτι, για το οποίο έχουμε ολική άγνοια; Πώς μαθαίνουμε ότι το ζητούμενο ταυτίζεται με εκείνο, στο οποίο καταλήξαμε ερευνώντας; Ερωτήματα–προκλήσεις για την Πλατωνική σκέψη, καθώς έτσι δηλώνεται το αδύνατον της ολικής γνώσης. Ο φιλόσοφος απαντά με τη θεωρία της ανάμνησης. Ο Σωκράτης επικαλείται μια μυθική διδασκαλία γύρω από την αθανασία της ψυχής: η ανθρώπινη ψυχή κινείται από τη ζωή στον θάνατο και από εκεί πάλι στη ζωή. Κατ’ αυτή την κίνηση δεν χάνεται ποτέ, δεν εξαφανίζεται, αλλά βλέπει και έχει δει όλα όσα είναι στον πάνω και τον κάτω κόσμο. Έτσι συμβαίνει να ξέρει τα πάντα και από ένα πράγμα που κανείς φέρνει στο νου του, μπορεί μόνος του να ξαναβρεί όλα τα υπόλοιπα.

Ο Σωκράτης παρουσιάζει όλη αυτή τη θεωρητική μεταστροφή προς την αθανασία της ψυχής και τις μετεμψυχώσεις της με μυθικό και θρησκευτικό περικάλυμμα. Με τούτη τη μεταστροφή επιχειρεί να απελευθερώσει τον λογισμό, τον νου, από τις στερεοτυπίες του σοφιστικού, εριστικού επιχειρήματος, από την αυθεντία του σοφού και να τον καταστήσει φιλό-σοφο: να τον σώσει έτσι από την αυτοκαταστροφή. Εξηγεί λοιπόν πως η ολοκληρωμένη γνώση τινός αγνώστου δεν επιτυγχάνεται ποτέ, είναι απραγματοποίητη. Τι είναι πραγματοποιήσιμο; Μόνο η διεύρυνση του γνωσιακού μας ορίζοντα, με το να μετατρέπουμε μια υποσυνείδητη γνώση σε συνειδητή και με το να επαναφέρουμε στη μνήμη μια ξεχασμένη γνώση. Ο Πλάτων αποσπά την ανάμνηση από τη μυθική της υπόσταση και κατ’ επέκταση την παραδοσιακή της διδασκαλία, για να της δώσει πνεύμα διαλεκτικό.

Ο νους συλλαμβάνει τη γνώση σε ένα επίπεδο ανώτερης σύνθεσης, όπου συναντάται η εκτυλισσόμενη πορεία της σκέψης με ολόκληρο τον άνθρωπο: όχι μόνο με αυτόν που συνετά και ανώδυνα βιώνει το παρόν, ας πούμε με τον δούλο του Μένωνα, αλλά και με την πρότερη λησμονημένη του κατάσταση, με την κοιμώμενη μέσα στην ψυχή του δούλου γνώση που κατέχει μη-συνειδητά. Κατά τη συνάντηση τούτη αφυπνίζεται όλη αυτή η κοιμώμενη γνώση: ο ανθρώπινος νους έχει αναστραφεί με ποικίλες φιλοσοφικές θέσεις και αντιθέσεις και έχει περάσει πια στη λήθη. Για να βρεθεί, επομένως, ξανά στην αλήθεια του παρα-κινείται να συλλάβει τη γνώση ως ανάμνηση. Η παρα-κίνηση τούτη παριστάνεται με το γεμάτο νόημα πείραμα του αγεωμέτρητου δούλου: με κατάλληλες ερωτήσεις του Σωκράτη, δηλαδή του φιλοσόφου ως τέτοιου, και όχι με βιασμό της συνείδησης, ο άνθρωπος μπορεί να ακολουθήσει μια ανοδική πορεία γνώσης. Από την επίγνωση της άγνοιάς του προχωρεί, δυνάμει του δια-λεκτικού ερωτάν, σε μια ποιοτικής-γνωσιακής υφής ανά-κληση της γνώσης που κατέχει ήδη μέσα του: ανακτά την ικανότητα της ορθής γνώμης και στη συνέχεια της θεμελιακής γνώσης, της επιστήμης. Η ψυχή ανακαλύπτει τους θησαυρούς της και τους απολαμβάνει ακόρεστα. Ο σημερινός δοκησίσοφος πνίγει κάθε σκίρτημα εσωτερικής σοφίας στα στυγερά ύδατα ενός υπολογιστικού-ασυνάρτητου ανορθολογισμού.