Πλάτων-Αριστοτέλης: τι είναι το Είδος/η Ιδέα/η Μορφή;

 

Πλάτων ‒ Αριστοτέλης

Τι είναι το Eἶδος:

Η ουσία, η Ιδέα, η μορφή,

το γένος και το είδος

 

1. Η λέξη εἶδος έχει πολλές σημασίες, οι οποίες σε κάθε περίπτωση περιέχουν την έννοια της γενικότητας, είτε στο πεδίο των όντων είτε σε εκείνο της νόησης. Ανάγει την προέλευσή της στο αρχαϊκό και ποιητικό ρήμα εἴδομαι: φαίνομαι, είμαι ορατός. Εξ ου και η πρωταρχική σημασία του εἴδους: όψη, εμφάνιση. Ο παρακείμενος: οἶδα του μη εν χρήσει ρήματος εἴδω, με την αρχική σημασία: βλέπω, διακρίνω, παρατηρώ και δευτερογενώς με τη σημασία: γνωρίζω, επίσταμαι, γιγνώσκω, αποκτά σημασία ενεστώτα: γνωρίζω. Μόνο αργότερα και εντελώς οριακά το εἶδος απέκτησε τη φιλοσοφική σημασία του. Η λατινική λέξη species, που σημαίνει  όψη και είδος, που μεταφράζει καλύτερα τη διπλή σημασία. Η ίδια η φιλοσοφική έννοια μπορεί να αποκτήσει διαφορετικές σημασίες: μεταφυσική, φυσική, ψυχολογική, λογική. Στον Πλάτωνα ειδικά τη βρίσκουμε με τη λογική και τη μεταφυσική της σημασία, αλλά εν μέρει και με ψυχολογική σημασία. Με τη φυσική σημασία απαντά κατ’ εξοχήν στον Αριστοτέλη.

2. Ως προς τη μεταφυσική σημασία πρέπει να πούμε ότι πρόκειται για την Ουσία, την Ιδέα των όντων. Τούτη η Ουσία/Ιδέα/Είδος μπορεί να έχει μια διττή λειτουργία: η πρώτη, να είναι υπερβατική στα πράγματα. Για μια τέτοια υπερβατικότητα μιλάει ο Πλάτων.  Κατά το πλατωνικό νόημα, οι Ουσίες/Είδη αποτελούν τον Νοητό Κόσμο: είναι οι αληθινές Πραγματικότητες (Φαίδρος 247c), υπάρχουν καθαυτές (Φαίδων, 75d2) και για τον εαυτό τους (Φαίδων 65c7, 78d, Παρμενίδης 133a). Το Είδος είναι Ουσία/Είναι (Θεαίτητος 186d3)· επίσης είναι αγέννητον και ανώλεθρον, δηλαδή αιώνιο, χωρίς  αρχή και τέλος· είναι τέλειο, απολύτως καθαρό, ήτοι δεν δέχεται κανένα στοιχείο ξένο στον εαυτό του, μη ορατό και μη αισθητό, και μπορεί να το παρατηρήσει μόνο η νόηση ((Τίμαιος, 52a1-4).

3. Μέσα από το φαινόμενο της μέθεξης, η ύπαρξη του αισθητού κόσμου ανάγεται στις Ουσίες/Ιδέες, καθώς τα πράγματα συγκροτούνται με βάση το αρχέτυπο των Ουσιών. Σε ένα από τα πιο σπουδαία έργα του, τον Σοφιστή,  ο Πλάτων κινείται στα όρια της λογικής σημασίας των γενών και τοποθετεί στην κορυφή των Ουσιών πέντε γένη. Αυτά τα Ανώτατα Γένη είναι τα εξής: 1. το ον, 2. η κίνηση, 3. η «στάσις», τουτέστι η ακινησία, η σταθερότητα, 4. το ταυτόν, ήτοι το ίδιο, και 5. το έτερον, δηλαδή το άλλο (Σοφιστής 247d-256d). Αυτός ο χωρισμός των γενών και η γενικότερη δομή του κόσμο των Ιδεών είναι έργο της αληθινής φιλοσοφίας, που δεν είναι άλλη από τη διαλεκτική (ό.π., 253d-3). Εκείνος που είναι εξοικειωμένος με τη διαλεκτική είναι ικανός

 

«να διακρίνει πολύ καθαρά μια Ιδέα να απλώνεται πέρα για πέρα, διαπερνώντας πολλές άλλες που καθεμιά τους μένει χωριστή, και πολλές άλλες διαφορετικές μεταξύ τους να περικλείονται απέξω από μια άλλη· και μια Ιδέα πάλι να συνάπτεται σε ενότητα μέσα από πολλά σύνολα και πολλές Ιδέες να μένουν ολωσδιόλου χωριστές» (Σοφιστής 253d5-9).

 

4. Η ιεραρχική κατηγοριοποίηση των ειδών και γενών, κατά το ως άνω κείμενο, δεν είναι άλλη από την ιεραρχική δομή ύπαρξης των Ιδεών και υποδηλώνει, από την πλευρά της μεθόδου, τη μέθοδο της συναγωγής και της διαίρεσης. Πρόκειται για μια διαλεκτική μεθοδολογία, για την οποία ο Πλάτων συζητεί, κατά έναν παρόμοιο τρόπο, και στον Φαίδρο (265d). Η δεύτερη λειτουργία του Είδους/της Ιδέας έγκειται στο να είναι ενύπαρκτη μέσα στα ίδια τα πράγματα. Ο Πλάτων ήταν πεπεισμένος ότι χωρίς τα Είδη, τις Ουσίες ή τις Ιδέες δεν μπορούμε ούτε να μιλάμε για τον εμπειρικό κόσμο ούτε να τον γνωρίσουμε. Στον Παρμενίδη (132d2-5) ο Σωκράτης λέει πως τα Είδη/οι Ιδέες αποτελούν τα υποδείγματα, ενώ όλα τα άλλα πράγματα είναι ομοιώματά τους. Έτσι, τα πράγματα μετέχουν στα Είδη ως απεικάσματα τούτων των Ειδών. Επίσης, στον ίδιο διάλογο (134e-135c) ο κύριος συνομιλητής, ο πρεσβύτης Παρμενίδης, λέει στον νεαρό Σωκράτη πως με κανένα τρόπο και σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να αρνηθούμε την ύπαρξη των Ειδών/Ιδεών, διότι χωρίς αυτά/αυτές δεν μπορεί να έχει νόημα η συζήτησή μας για αυτά/αυτές

5. Σύμφωνα λοιπόν με τη λογική της σημασία, η Ιδέα ή το Είδος συνιστούν την καθολική ουσία των πραγμάτων στη σκέψη. Όταν η νοητική Ιδέα αποκτά ένα νόημα που μπορεί να ορίσει μια ολόκληρη κατηγορία Ιδεών, γίνεται λογική Ουσία. Για παράδειγμα, στον Φαίδρο (249b-c), ο Σωκράτης δηλώνει ρητά πως ο άνθρωπος είναι σε θέση να κατανοήσει την Ιδέα, το Είδος των όντων, μέσω μιας ορθολογικής, ήτοι έλ-λογης άσκησης,  που πηγαίνει από την πολλαπλότητα των αισθήσεων στη μια καθολική ενότητα. Ο άνθρωπος αντλεί αυτή την ικανότητα της άσκησης και της θέασης του Είδους από την ανάμνηση όλων εκείνων που είδε ‒ετυμολογική συγγένεια με το Είδος‒ κάποτε η ψυχή του και ανυψώθηκε στο όντως ον.  Στον Παρμενίδη (129d-e), απαριθμούνται τρία ζεύγη  Ειδών καθαυτά αντίθετων: ομοιότητα και ανομοιότητα, πολλαπλότητα και ενότητα, ακινησία και κίνηση. Στον Θεαίτητο (182c-183b) ο Σωκράτης τονίζει πως αυτές καθαυτές οι ποιότητες των πραγμάτων, αν ήταν μεταβλητές, όπως λέει η θεωρία της κίνησης του Ηράκλειτου, τότε οι σημασίες των Ειδών δεν θα ήταν σταθερές.

6. Για τον Αριστοτέλη, ο ορισμός ενός όντος είναι λόγος, που αποτελείται από μέρη. Το κάθε μέρος του λόγου σχετίζεται με το μέρος του πράγματος κατ’ αναλογία της σχέσης του λόγου ως όλου με το πράγμα. Από ποια μέρη, συνακόλουθα, αποτελείται η ουσία;  Αν το ένα είναι ύλη και το άλλο είδος (μορφή), το τρίτο είναι η σύνθεσή τους. Επειδή όμως η ύλη καλείται μέρος κάποιου πράγματος ή όντος, ο ορισμός δεν γίνεται βασικά σύμφωνα με την ύλη, αλλά σύμφωνα με το είδος (τη μορφή) (Μετά τα φυσικά., 1035a κ.εξ.). Σε άλλο κείμενό του βλέπει το Είδος ως το είδος μέσα στο γένος (Φυσικά Δ.3 210a18). Με αυτή την έννοια του είδους χρησιμοποιεί ουκ ολίγες φορές τον εν λόγω όρο: υπάρχουν τέσσερα είδη πολιτευμάτων (Πολιτικά 1288b24-25). τρία είδη ρητορικής (Ρητορική Α.3). τρία είδη οργής (ό.π., Β.1, 1377b), τρία είδη που κάνουν τους ρήτορες πειστικούς (ό.π., 1378a) κ.λπ. Η ειδολογική μορφή, το είδος, η ουσία, ταυτίζονται με «τό τί ἦν είναι [=το τι ήταν να είναι]», δηλαδή με αυτό με το οποίο ορίζονται· είναι έτσι έμφυτο, εμμενές, στις πραγματικότητες (Μετά τα φυσικά, 1029b13 κ.ε.). Στο Περί ψυχής (ΙΙ. 2), η ψυχή, ως μορφή του σώματος, ονομάζεται και είδος και μορφή. Έτσι, η ανθρώπινη ουσία μπορεί να οριστεί είτε από την ύλη είτε από τη μορφή (είδος), είτε από τη σύνθεση των δύο. Με τη φυσική του σημασία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, το Είδος είναι η μεταφυσική έννοια που εφαρμόζεται στα όντα της φύσης και συχνά είναι συνώνυμη με τη μορφή. Οι αισθητές πραγματικότητες αποτελούνται από δύο αρχές: την ύλη και τη μορφή, η οποία είναι έτσι μια αιτία.