Πλάτων
Η
Πολιτική ως τεχνική κυριαρχίας
1. Καθ’ όλη
τη διάρκεια της ζωής του, από τη
γέννησή του ως τον θάνατό του, ο Πλάτων έμελλε να δει και να ζήσει την πιο τραγική εικόνα της Αθηναϊκής πολιτείας.
Κατά τη γέννησή του, το 428 π.Χ., η Αθήνα βρίσκεται
σε πόλεμο εναντίον των Σπαρτιατών και των συμμάχων τους, ενώ συγχρόνως εξακολουθεί
να μετράει τους νεκρούς μιας
τρομερής επιδημίας, που παρέσυρε περισσότερο από το ένα τέταρτο του πληθυσμού
της το 430-429. Το έτος του θανάτου του, το 347, η Αθηναϊκή Αυτοκρατορία ήταν
μόνο μια μακρινή ανάμνηση. Η
δημοκρατική πολιτεία βρισκόταν σε μια χωρίς επιστροφή παρακμή και όλα προμήνυαν
το λυκόφως της παλιάς της δόξας. Ο
Πλάτων δεν προσκολλήθηκε στην περιγραφή και την ανάλυση αυτού του λυκόφωτος της
αθηναϊκής δημοκρατίας, αλλά μάλλον προσπάθησε να το επισπεύσει.
2. Προς
τούτο δεν ακολούθησε κανέναν από
τους δύο δρόμους που ήταν ανοιχτοί σε έναν έντιμο, μορφωμένο Αθηναίο, διακείμενο εχθρικά προς τη δημοκρατία, αυτόν της
συντηρητικής ιδεολογικής δέσμευσης και αυτόν της λόγιας συνταγματικής κριτικής,
αλλά προτίμησε τη φιλοσοφία και την πολιτική σκέψη. Η ευγενής καταγωγή του φιλοσόφου –προερχόταν από μια από τις
ισχυρότερες αθηναϊκές οικογένειες– του επεφύλασσε μια υψηλή θέση στον κύκλο των αριστοκρατών και στο κέντρο της πολιτικής
σκηνής. Το αρνήθηκε, όπως αναφέρει
και ο ίδιος, με αφορμή τη δολοφονία
του Σωκράτη από την Αθηναϊκή δημοκρατία και με δεδομένο ότι πάντα αρνιόταν να υπερασπίζεται την παραμικρή
ομάδα συμφερόντων στην Πόλη, είτε
αριστοκρατική είτε δημοκρατική, που επιδίωκε να ασκήσει εξουσία. Ο Πλάτων δεν περιορίστηκε απλώς στην εξέταση των
συνθηκών λειτουργίας των θεσμών για να τους μεταρρυθμίσει ή να αναζητήσει εναλλακτική
λύση. 3. Αυτό το
έργο διερεύνησης και παρατήρησης γινόταν πιθανότατα στη σχολή που είχε ιδρύσει
ο φιλόσοφος στην Αθήνα γύρω στο 387, την Ακαδημία,
της οποίας το λειτούργημα ήταν εν μέρει πολιτικό, γιατί εκπαίδευε μαθητές
για τις υποθέσεις της Πόλεως. Όμως η
εξέταση των διαφόρων υφιστάμενων πολιτικών
συστημάτων υπό την προοπτική της
μεταρρύθμισής τους είναι ξένη στους
πλατωνικούς διαλόγους (με τη μορφή που τη βρίσκουμε, από την άλλη πλευρά,
στο έργο ενός από τους μαθητές του, του Αριστοτέλη) . Πριν κατηγορήσει τους
ηγεμόνες ή τους θεσμούς των παλαιών ή σημερινών πόλεων για τα λάθη τους ή την
ακυρότητά τους, πριν καταγγείλει ένα συγκεκριμένο είδος αστικής τάξης ή μια
συγκεκριμένη μορφή δημόσιας συζήτησης, ο φιλόσοφος αναπτύσσει μια πρωτότυπη κριτική, έργο της οποίας
είναι να αναπτύξει για όλες τις γνωστές
μορφές πολιτικής οργάνωσης μια στοχαστική
τελείωση, μια σκέψη της Πόλεως. 4. Το κύριο χαρακτηριστικό της πολιτικής
φιλοσοφίας του είναι ότι η θεωρητική έρευνα, το θεωρείν εν γένει συνυφαίνεται
καθοριστικά με την πολιτική. Στη συνάφεια τούτη, το αντικείμενο της εν λόγω έρευνας δεν είναι τα τρέχοντα γεγονότα, η
επίκαιρη απλώς πραγματικότητα ή η ιστορία των πολιτικών δυνάμεων, των
εξουσιών, των διαφόρων πολιτευμάτων κ.λπ. αλλά η κοινή φύση της ζωής, ο τρόπος ύπαρξης της κοινής, ήτοι κοινοτικής, ζωής. Μια πολιτική που δεν
θα βασιζόταν σε μια τέτοια έρευνα και ανάπτυξη θα ήταν μάταιη και αναποτελεσματική.
Η μέγιστη σημασία αυτής της έρευνας έγκειται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι
ως φιλοσοφική αναζήτηση υπερβαίνει
την απλή γνώμη και την αθεμελίωτη, αδιαμεσολάβητη, άρα αυθαίρετη
υποκειμενικότητα Αν δεν ξέρουμε τι είναι κοινή ζωή, αν δεν ξέρουμε την
προέλευσή της, τις συνθήκες και τους σκοπούς της, η ζωή της Πόλεως παραμένει αυτή των συγκρούσεων και των διαμαχών για την εξουσία, και η πολιτική
είναι μόνο το όνομα των μέσων που τίθενται
στην υπηρεσία αυτής της εξουσίας:
είναι μια τεχνική κυριαρχίας. Τούτο
είναι που επικρίνουν έντονα οι Πλατωνικοί διάλογοι, όταν κάνουν λόγο για την
Αθήνα και τον ελληνικό κόσμο. 5. Η φιλοσοφική κριτική συνεχίζεται με τρόπο που να φτάνει να θέτει υπό
αμφισβήτηση, στο όνομα ενός ορισμού της Πόλεως και μιας ορισμένης Ιδέας για το καλό της, στο όνομα
επομένως των σκέψεων, την ίδια την
ύπαρξη πόλεων, ελληνικών ή άλλων. Θέτει υπό αμφισβήτηση το ίδιο το θεμέλιο της εκπροσώπησης που είχαν οι
συμπολίτες του για να ανήκουν στην ίδια κοινότητα, στην ίδια Πόλη, που την ένωναν οι δεσμοί του νόμου και της
γλώσσας. Ο Πλάτων λέει για την Αθηναϊκή
δημοκρατία ότι ουσιαστικά δεν είναι διαφορετική
πολιτεία από άλλες πόλεις με ολιγαρχικά
ή μοναρχικά καθεστώτα, ότι όλα αυτά τα καθεστώτα είναι μόνο συναθροίσεις, που μπορεί μερικές φορές να
βασίζονται σε καλά ήθη ή σε λογικούς νόμους, αλλά δεν παύουν να παραμένουν διεφθαρμένες συναθροίσεις, ανίκανες
να επιτύχουν αυτό που είναι ο τελικός τους σκοπός: μια κοινή ζωή. Όχι μια καλή,
μια χαρούμενη ή μια όμορφη κοινή ζωή, αλλά απλώς ένας τρόπος ζωής που είναι κοινός για όλους τους πολίτες, δεσμευμένους
πάντοτε στην ενότητα της ίδιας πόλης. 6. Η διαφθορά, που είναι ακριβώς χαρακτηριστικό
της καταστροφικής διαδικασίας ενός
ζωντανού όντος, είναι η κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι σύγχρονοι του Πλάτωνα: ο φιλόσοφος παρατηρεί, εν συντομία, ότι οι άνθρωποι ζουν άσχημα σε κακώς συγκροτημένες και κακοδιοικούμενες Πόλεις. Το κακό δεν είναι ιστορικό, όπως λένε οι αντιδραστικοί υποστηρικτές της ολιγαρχίας.
Αυτό που απειλεί κάθε μορφή
ανθρώπινης συνύπαρξης είναι οι συγκρούσεις, οι διαφωνίες, οι διαμάχες, οι
αντιπαλότητες κ.λπ. Η Αθηναϊκή
δημοκρατία δίνει φρικτά παραδείγματα
σχετικά με όλες αυτές τις διχαστικές
τάσεις της κοινότητας, ενώ συγχρόνως συνεχίζει να επαναλαμβάνει το ίδιο ψέμα: όλοι είναι ικανοί για όλα και όλοι συμμετέχουν
ισότιμα στη διακυβέρνηση της Πόλεως. Μήπως το ίδιο ψέμα δεν επικαλούνται και οι σύγχρονες
δημοκρατίες και δη όλοι εκείνοι οι κομματικοί
οργανισμοί, που αυτάρεσκα
αυτοαποκαλούνται δημοκρατική παράταξη, σοσιαλιστές, κομμουνιστές, προοδευτικοί
και παρόμοιες μωρολογίες. Στην πολιτική πράξη, όλοι τούτοι οι οργανισμοί δεν
ενδιαφέρονται για καμιά ισότητα, δικαιοσύνη, καθολική συμμετοχή στη
διακυβέρνηση της πολιτείας κ.λπ. παρά μόνο για τη δική τους αναρρίχηση στην
εξουσία.
