Fr. Bacon: ο άνθρωπος είναι τα είδωλά του

 

Francis Bacon

Τα Είδωλα: πολιορκούν τη σκέψη και τη ζωή των ανθρώπων

 §1. Ο Francis Bacon (1561-1626) θεωρείται, μαζί με τον Descartes, ένας από τους εμπνευστές της σύγχρονης σκέψης, με σκοπό πάντα την υπεράσπιση της πειραματικής μεθόδου ενάντια στη θεωρητική επιστήμη και  στην κλασική Θεωρία⸱ επίσης την απόρριψη του σχολαστικισμού, καθώς και την αναγκαιότητα καλλιέργειας της κριτικής σκέψης και προαγωγής της επιστήμης και της τεχνολογίας. Αν και δεν ήταν επιστήμονας, με τη στενή έννοια του όρου,  ο Μπέικον είχε μεγάλη επιρροή ως υποστηρικτής μιας συγκεκριμένης αντίληψης περί της επιστημονικής μεθόδου που εκτιμά την εμπειρία και τον πειραματισμό. Η Βασιλική Εταιρεία τον θεώρησε ως έναν από τους εμπνευστές της και ο Καντ του αφιέρωσε την Κριτική του Καθαρού Λόγου. Aπό την άποψη της βιογραφικής του πορείας, είχε μια εντυπωσιακή εξέλιξη, κατά την οποία κατέλαβε υψηλές θέσεις στην αγγλική κυβέρνηση, φτάνοντας στη θέση του Λόρδου Καγκελάριου (ισοδύναμο με τον Υπουργό Δικαιοσύνης), του υψηλότερου επίσημου βασιλικού αξιώματος. Κατηγορούμενος για διαφθορά, επειδή δέχθηκε δωροδοκίες για να εκδικάσει ορισμένες υποθέσεις, απομακρύνθηκε από τη δημόσια ζωή. Παραδέχτηκε τις κατηγορίες, ενώ  υποστήριξε ότι οι δωροδοκίες δεν είχαν καθόλου επηρεάσει την κρίση του. Αυτή η απομάκρυνσή του από τον δημόσιο βίο, μια αναγκαστική ουσιαστικά αλλαγή στην ως τώρα ζωή του, του επέτρεψε να αφοσιωθεί αποκλειστικά στη συγγραφή και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Ο Μπέικον είχε μεγάλο διανοητικό κύρος στην εποχή του, και εικαζόταν για πολύ καιρό, αν και προφανώς χωρίς ισχυρές αποδείξεις, ότι ήταν ο αληθινός συγγραφέας των έργων του σ του Ουίλιαμ Σαίξπηρ, ο οποίος δεν ήταν παρά ένας απλός ηθοποιός.

§2. Τα κύρια έργα του είναι το Novum organum [=Νέον Όργανον (1620)], στο οποίο ασκεί κριτική στην απαγωγική αντίληψη της επιστήμης που προέρχεται από το Αριστοτελικό Όργανον. Το De augmentis (1623), όπου υπερασπίζεται την ιδέα της προόδου της επιστήμης και της τεχνικής και το οποίο λογίζεται ως το πιο σημαντικό έργο του συγγραφέα. Από δομική άποψη πρόκειται για μια εμπλουτισμένη έκδοση του έργου του: The Advancement of Learning (1605). Στην ίδια κατηγορία με αυτά είναι και η Nev Antlantis [=Νέα Ατλαντίδα], που, δημοσιευμένο το 1627, απεικονίζει ένα ουτοπικό βασίλειο και περιέχει ένα πρότυπο επιστημονικό ερευνητικό ίδρυμα, τον “Οίκο του Σολομώντα”, σχετιζόμενον με το συστηματικό και συλλογικό κυνήγι της μάθησης και της γνώσης. Μπορούμε να διακρίνουμε δύο αλληλένδετες πτυχές της φιλοσοφικής συμβολής του Bacon: 1) την αντίληψή του για την κριτική σκέψη, που περιέχεται στη θεωρία των ειδώλων. και 2) την υπεράσπιση της επαγωγικής μεθόδου στην επιστημονική γνώση και ενός αντιθεωρητικού μοντέλου επιστήμης, ενσωματωμένου στην τεχνική. Όπως και με τον Ντεκάρτ, η φιλοσοφία του  χαρακτηρίζεται από μια πολύ ρητή ρήξη με την προηγούμενη παράδοση, ειδικά τον σχολαστικισμό της αριστοτελικής έμπνευσης. Το βασικό μέλημ;a του είναι η διαμόρφωση μιας μεθόδου που αποφεύγει το λάθος και βάζει τον άνθρωπο στο δρόμο της σωστής γνώσης. Αυτή είναι μια από τις αρχέγονες έννοιες της κριτικής σκέψης, που θα σημαδέψει έντονα τη σύγχρονη φιλοσοφία, βλέποντας το έργο της φιλοσοφίας ως την απελευθέρωση του ανθρώπου από προκαταλήψεις, ψευδαισθήσεις και δεισιδαιμονίες. Εσφαλμένες ιδέες και μέθοδοι, αυτά που αποκαλεί «Είδωλα», εμποδίζουν τον άνθρωπο να προχωρήσει στα βαθύτερα μονοπάτια της αληθινής γνώσης. 

§3. Σ’ αυτό το πλαίσιο βρίσκουμε τη θεωρία του για τα «Είδωλα» (Novum organum). Τα είδωλα είναι ψευδαισθήσεις ή παραμορφώσεις που, σύμφωνα με τον Μπέικον, «μπλοκάρουν τον ανθρώπινο νου», εμποδίζοντας την αληθινή γνώση. Τα είδωλα μπορούν να είναι τεσσάρων ειδών: είδωλα της φυλής, είδωλα του σπηλαίου, είδωλα της αγοράς και είδωλα του θεάτρου. Τα είδωλα της φυλής είναι εσφαλμένοι τρόποι σκέψης, που προκύπτουν από την ίδια την ανθρώπινη φύση, τη «φυλή» που σημαίνει το ανθρώπινο είδος⸱ έτσι ο φιλόσοφος δείχνει ότι ο άνθρωπος από τη φύση του δεν έχει καμιά σχέση με το σύμπαν που θα του επέτρεπε να το γνωρίσει ως έχει: ο άνθρωπος δεν είναι ένας μικρόκοσμος που αντανακλά από μόνος του τα χαρακτηριστικά του μακρόκοσμου. Ο Μπέικον, κατά ταύτα, απομακρύνεται από την κλασική και αναγεννησιακή αντίληψη που δίνει στον άνθρωπο μια προνομιακή θέση στον κόσμο δυνάμει της φύσης του και επισημαίνει αυτό που θα είναι ένα από τα κεντρικά ερωτήματα της σύγχρονης σκέψης: τα όρια της ανθρώπινης φύσης στη διαδικασία της γνώσης της πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον Bacon, «ο ισχυρισμός ότι οι ανθρώπινες αισθήσεις είναι το μέτρο των πραγμάτων είναι ψευδής. Αντίθετα, όλες οι αντιλήψεις, τόσο της αίσθησης όσο και του νου, σχετίζονται με τον άνθρωπο, όχι με το σύμπαν. Η ανθρώπινη διάνοια είναι σαν ένας καθρέφτης που αντανακλά άνισα τις ακτίνες των πραγμάτων και ως εκ τούτου τις παραμορφώνει και τις διαφθείρει (Novum organum, XLI).

§4. Στην περίπτωση των ειδώλων του σπηλαίου έχουμε να κάνουμε με σφάλματα της διάνοιας και με αντίστοιχες προκαταλήψεις, ως αποτέλεσμα των ατομικών χαρακτηριστικών του κάθε ανθρώπου, της σωματικής και ψυχικής του συγκρότησης, της ανατροφής του, των επιρροών που υφίσταται από το περιβάλλον του κ.λπ. Έτσι συμβαίνει τα διάφορα ανθρώπινα άτομα να βρίσκονται σε εμμονή με τη μια ή την άλλη ιδέα, με το ένα ή το άλλο ζήτημα, με τη μια ή την άλλη χρονική στιγμή κ.λπ. Άλλοι δένονται με την αγάπη της παράδοσης και του παρελθόντος, άλλοι επιθυμούν διακαώς την καινοτομία και έναν νέο τρόπο ζωής. Όπως λοιπόν συνεχίζει (ibid., XLII) ο Bacon, τα είδωλα του σπηλαίου είναι οι ψευδαισθήσεις του μεμονωμένου ανθρώπου. Γιατί (εκτός από τις παρεκκλίσεις της ανθρώπινης φύσης γενικά) κάθε άνθρωπος έχει ένα είδος ατομικού σπηλαίου που κατακερματίζει και παραμορφώνει το φως της φύσης. Αυτό μπορεί να συμβεί είτε λόγω της μοναδικής και ιδιαίτερης φύσης του κάθε ατόμου ή λόγω της ανατροφής του και των συναναστροφών του ή λόγω της ανάγνωσης βιβλίων ή λόγω της εξουσίας εκείνων που σέβεται και θαυμάζει ή λόγω των διαφορετικών εντυπώσεων που προκαλούν τα πράγματα σε διαφορετικά μυαλά, ενεργούμενα και προκατειλημμένα ίσως, ή ήρεμα και αποστασιοποιημένα, και ούτω καθεξής. Η προφανής συνέπεια είναι ότι το ανθρώπινο πνεύμα (στις διαφορετικές διαθέσεις του σε διαφορετικούς ανθρώπους) είναι ένα μεταβλητό πράγμα, αρκετά ακανόνιστο, σχεδόν τυχαίο. Ο Ηράκλειτος είπε σωστά ότι οι άνθρωποι αναζητούν τη γνώση σε μικρότερους, ιδιωτικούς κόσμους, όχι στον μεγάλο ή στον κοινό κόσμο.

§5.  Για τα είδωλα της αγοράς μας λέει τα εξής ο Μπέικον (ibid., XLIΙI): υπάρχουν ψευδαισθήσεις που φαίνεται να προκύπτουν κατόπιν συμφωνίας και από τη συναναστροφή των ανθρώπων μεταξύ τους, τις οποίες ονομάζουμε είδωλα της αγοράς. Παίρνουμε το όνομα από τις αλληλοσχέσεις των ανθρώπων και από την κοινότητα. Οι άνθρωποι επικοινωνούν μέσω ομιλίας και οι λέξεις επιλέγονται για να ταιριάζουν στη συνεννόηση των απλών ανθρώπων. Και έτσι ένας φτωχός και άτεχνος κώδικας λέξεων εμποδίζει απίστευτα την κατανόηση. Οι ορισμοί και οι εξηγήσεις, με τις οποίες οι λόγιοι άνθρωποι έχουν συνηθίσει να προστατεύουν και με κάποιο τρόπο να απελευθερώνουν τον εαυτό τους, δεν αποκαθιστούν καθόλου την κατάσταση. Σαφέστατα, τα λόγια εισάγουν βία στην κατανόηση, μπερδεύουν τα πάντα και εκθέτουν τους ανθρώπους σε αμέτρητες κενές διαμάχες και μυθοπλασίες. Από μια πιο καθολική άποψη, επομένως, τα είδωλα της αγοράς μας παραπέμπουν στις ολέθριες συνέπειες, που μπορεί να μας προκαλέσουν οι λέξεις και η γλώσσα. Συνηθίζουμε και συνεχίζουμε μέσα στη ζωή να είμαστε αλυσοδεμένοι σε ένα άκαρδο πλέγμα λέξεων, που χαρακτηρίζεται για την σκοτεινή του στρεβλότητα και αποτελεί μέρος ενός λαθεμένου και άκρως ξεπερασμένου τρόπου σκέψης. Τα είδωλα του θεάτρου προέρχονται από παλαιά και νέα φιλοσοφικά και επιστημονικά δόγματα, που «εικονίζουν φανταστικούς και θεατρικούς κόσμους». Το κείμενο συνεχίζει εξετάζοντας τους διαφορετικούς τύπους ειδώλων και αναπτύσσει μια κριτική στα παραδοσιακά φιλοσοφικά και επιστημονικά συστήματα, ιδιαίτερα του αριστοτελικού.