Ηράκλειτος: ο Λόγος και η αεί επίκαιρη σχέση του με τον κόσμο

 

Ηράκλειτος ο Εφέσιος

Ηράκλειτος:

Τι είναι ο Λόγος;

 

1. Ο Ηράκλειτος κατάλαβε ότι η πραγματικότητα παίρνει μορφή με τις λέξεις. Χωρίς αυτές έχουμε μόνο τα δεδομένα που μας μεταδίδουν η όραση, η ακοή και οι άλλες αισθήσεις. Είναι πληροφορία, που διαρκεί στον χρόνο μιας αντίληψης και δεν κατορθώνει πλέον παρά να παρουσιάζει μια δυσαρμονία και καμιά καταβύθιση στην ουσία των πραγμάτων. Και τότε συμβαίνει να βρισκόμαστε μπροστά σε μια πολύπλοκη πραγματικότητα και έναν αντίστοιχο    κύκλο αξεδιάλυτων αντιφάσεων. Αναπόφευκτα ο χώρος του ανθρώπου συσκοτίζεται και στον αισθητό κόσμο ενσαρκώνει την εικόνα ενός Χάους χωρίς Φάος: οι δρόμοι που ανοίγονται εδώ είναι εκείνοι των διασταυρώσεων μέσα σε ένα λαβύρινθο. Σε κάθε διασταύρωση χάνεται κανείς, αν δεν είναι σε θέση να ρίξει μια ματιά από ψηλά και να σχηματίσει μια συνολική και συνοπτική, δηλαδή καθολική/διαλεκτική εικόνα τους. Προς τούτο χρειαζόμαστε έναν συγκεκριμένο οδικό χάρτη της γλώσσας και της σκέψης που να δείχνει όλα τα μέρη και όλους τους πιθανούς τρόπους.

2. Οι λέξεις είναι ακριβώς τα σύμβολα, με τα οποία ανακαλύπτουμε τον κατάλληλο εκάστοτε χάρτη μας για τον κόσμο: είναι σταθερές, προσδιορίζουν πραγματικότητες και γεγονότα, αναδεικνύουν σχέσεις και προτεραιότητες, επιτρέπουν να συλλαμβάνουμε εκ των προτέρων σχεδιασμούς και δρόμους ζωής⸱ εν τέλει, μας εξοικειώνουν με κατευθυντήριες και σύμμετρες περιοχές της σκέψης. Γι' αυτό και ο Ηράκλειτος μας προτρέπει να ακούμε τον Λόγο και όχι τη μια ή την άλλη υποκειμενική γνώμη, που περνάει για Λόγος. Με το να ακούει ο ίδιος τον Λόγο, κατάφερε να σχεδιάσει έναν οριστικό χάρτη του κόσμου, που αντιπροσώπευε αυτό που δεν φθείρεται ποτέ: σήμερα όπως και τότε, δείχνει το αμετάβλητο πεπρωμένο που αγγίζει τον κόσμο αλλά και τον καθένα μας. Ο Ηράκλειτος δικαιώνεται καθημερινά από την ιστορική πραγματικότητα, ως προς τη γλώσσα και τη σκέψη. Αυτός μας γνώρισε με την αδήριτη πραγματικότητα ότι ποτέ δεν σταματήσαμε να ονομάζουμε πράγματα, να αποφασίζουμε ποιος κόσμος μας περιβάλλει, να ανακαλύπτουμε το νόημα των εμπειριών που ζούμε, να σκεφτόμαστε πάνω στο πεπρωμένο που μας επιφυλάσσει το γίγνεσθαι του Είναι μας.

3. Ποιος είναι ο Ηράκλειτος; Αν ξεκινήσουμε από το όνομά του, που ετυμολογείται από την θεά Ήρα και το επίθετο κλειτός, βλέπουμε πως είναι αυτός που εξυψώνει μια θεά, εχθρική  προς την αίσθηση της ικανοποίησης και επιρρεπή στη σύγκρουση, καθώς βλέπει το μέλλον να ανάγει τη γένεσή του σε αντιθέσεις και να μην ικανοποιείται ποτέ. Σε επίπεδο, τουτέστι, στοχασμού άνοιξε έναν νέο δρόμο για να γνωρίσουμε τον κόσμο. Αυτό τον δρόμο τον συνέδεσε με τη συνολική εξέλιξη του ανθρώπινου  Λόγου. Το περιεχόμενο που προσλαμβάνει τώρα τούτος ο όρος-έννοια τον διαφοροποιεί από οποιαδήποτε παραδοσιακή του χρήση. Η ουσία του συνυφαίνεται με το γίγνεσθαι της ίδιας της σκέψης που προορίζεται να διανοιχθεί σε αδιανόητα βάθη συγκριτικά με το λέγειν της παράδοσης, αλλά και με τον μετέπειτα Λόγο μέχρι και σήμερα. Τον αιώνιο «λόγο», ως τότε, και τα αληθινά «λόγια» της θρησκείας τα γνωρίζουμε με τα ονόματα: μύθος και έπεα. Απεναντίας, Λόγος είναι ο λόγος που γεννιέται από τον άνθρωπο και απευθύνεται στον άνθρωπο, χωρίς ασφαλείς ή βέβαιες πηγές και εγγυήσεις αλήθειας.

4. Δεν είναι, κατά ταύτα, ένας «λόγος» που επιθυμεί να γίνει πιστευτός και να εμφυσήσει εμπιστοσύνη, όπως συμβαίνει στην εποχή μας αλλά από τότε ήδη με τον άνευ ιδιαίτερου νοήματος υποκειμενικό λόγο, ήτοι με τα καθημερινά λόγια της μαζικής κουλτούρας. Αντίθετα, βάζει την πολλότητα των ανθρώπων σε γραμμή άμυνας και τους ανασύρει, κατ’ αυτόν τον τρόπο, από την αδράνειά τους, με δεδομένο πάντα ότι απαιτεί να αξιολογείται για το περιεχόμενό του και ποτέ για αυτούς που τον προφέρουν ή τον αποδέχονται. Σε αυτό το πλαίσιο, μας διδάσκει να παρακολουθούμε πάντα με τεταμένη προσοχή τα γεγονότα, έτσι ώστε να προκαλεί εκείνη τη δυσπιστία που κάνει την κρίση να αναστέλλεται. Συμβαίνει ακριβώς, όπως όταν αντιμετωπίζουμε κάτι που αργά ή γρήγορα θα πρέπει να διορθωθεί. Τούτο σημαίνει περαιτέρω πως η προέλευση του Λόγου έχει έμφρονα χαρακτήρα, που συνυφαίνεται με το ρήμα λέγω. Πρόκειται για ένα ρήμα που δεν επιβάλλει ονόματα ή ταυτότητες, αλλά συγκρατεί και συνέχει τα πράγματα, γιατί τους δίνει μια τάξη. Κατ’ αυτή την τάξη, ο Λόγος γίνεται λέξη και ομιλία και δεν μένει μόνο υπολογισμός και κριτήριο ή μέτρο.

5. Ο Λόγος εν τέλει παραπέμπει σε μια ανθρώπινη τάξη με ένα αντίστοιχο κίνητρο εκάστοτε, το οποίο με τη σειρά του συντελεί ώστε ο Λόγος να εκ-δηλώνεται πλειστάκις με διαφορετικές ή αλληλο-συμπληρωματικές σημασίες και να φτάνει σε ορισμένες  περιπτώσεις να σημαίνει και διάσημος λόγος, άρα να ενέχει τον χαρακτήρα της φήμης, ενώ σε άλλες να υποδηλώνει το περιεχόμενο του λέγειν, το θέμα, το νόημά του ή τη σημασία του. Από την άλλη πλευρά, ο Λόγος αναφερόμενος σε μια ενέργεια, δράση ή πράξη, προορίζεται να εκφράζει το κίνητρό της. Να γιατί ένα πράγμα ή μια συμπεριφορά που στερείται τον Λόγο είναι οπωσδήποτε κάτι το α-νόητο και ανούσιο. Εκεί συνεπώς που άλλοι αρχαϊκοί Έλληνες φιλόσοφοι  προσπαθούν να ανακαλύψουν επιστημονικές εξηγήσεις για τη φυσική φύση του σύμπαντος, ο Ηράκλειτος ανακαλύπτει τον Λόγο, ο οποίος ως ερμηνευτικός λόγος ή ως συλλογιστική είναι ένας παγκόσμιος, κοσμικός νόμος. Σύμφωνα με τούτο τον νόμο δημιουργούνται όλα τα πράγματα και όλα τα υλικά στοιχεία του σύμπαντος διατηρούνται σε ισορροπία.

6. Είναι η εξισορρόπηση των αντιθέτων, όπως η μέρα και η νύχτα, το ζεστό και το κρύο κ.λπ., που ο Ηράκλειτος πιστεύει ότι οδηγεί στην ενότητα του σύμπαντος. Κατ’ αυτήν την αντίληψη της Εν-ότητας των αντιθέτων, τα πάντα είναι μέρος μιας ενιαίας θεμελιώδους διαδικασίας, κατά την οποία δημιουργείται συνεχώς ένταση μεταξύ αυτών των ζευγών αντιθέτων και όλα πρέπει να είναι σε μόνιμη κατάσταση ροής ή αλλαγής. Η μέρα, για παράδειγμα, αλλάζει σε νύχτα, η οποία με τη σειρά της αλλάζει ξανά σε μέρα. Ο Ηράκλειτος μας προσφέρει το παράδειγμα ενός ποταμού για να επεξηγήσει τη θεωρία του: «Δεν μπορείς ποτέ να μπεις στο ίδιο ποτάμι δυο φορές». Με αυτό, εννοεί ότι τη στιγμή που θα μπούμε σε ένα ποτάμι, νέα νερά θα αντικαταστήσουν αμέσως εκείνα στα οποία βάλαμε αρχικά το πόδι μας, ενώ συγχρόνως το ίδιο το ποτάμι περιγράφεται πάντα ως ένα σταθερό και αμετάβλητο πράγμα. Η πεποίθηση του Ηράκλειτου ότι κάθε αντικείμενο στο σύμπαν βρίσκεται σε κατάσταση συνεχούς ροής έρχεται σε αντίθεση με τη σκέψη των φιλοσόφων της σχολής της Μιλήτου, όπως π.χ. ο Θαλής και ο Αναξιμένης, που ορίζουν όλα τα πράγματα από την ουσιαστικά αμετάβλητη ουσία τους.