Ηράκλειτος: Από το Χάος στο Φάος

 

§1. Μόλις κυκλοφόρησε ένα νέο βιβλίο με τίτλο: ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ: Από το Χάος στο Φάος. Εκδόσεις Διανόηση, Αθήνα 2025 στη σειρά: Γραμματική των Φιλοσόφων. Σ’ αυτή τη σειρά εκδίδονται αφιερωματικοί τόμοι σε μεγάλους φιλοσόφους. Το ξεκίνημα έγινε με τον Ηράκλειτο. Θα ακολουθήσει ο Αριστοτέλης. Ο αφιερωματικός τόμος για τον Ηράκλειτο αποτελείται από εισαγωγή και δυο μέρη: το πρώτο μέρος περιλαμβάνει άρθρα-μελέτες για την Ηρακλείτεια σκέψη και το δεύτερο κείμενα του Ηράκλειτου, μετάφραση και φιλοσοφική τους ερμηνεία. Επιμέλεια της έκδοσης: Δημήτρης Τζωρτζόπουλος. Τα περιεχόμενα έχουν ως εξής:

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΩΡΤΖΟΠΟΥΛΟΣ:

Η Επικαιρότητα της Σκέψης του Ηράκλειτου………........9

ΜΕΛΕΤΕΣ

1. ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΠΑΠΑΔΗΣ:

Αισθητική και Νοητική Γνώση στον Ηράκλειτο.............23

2. ΚΩΝΣΤΑΝΤΊΝΟΣ Θ. ΠΕΤΣΙΟΣ:

Η Έννοια του Μέτρου ως Κριτηρίου Ισομέρειας.............41

3. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΡΙΝΗΣ:

Ηράκλειτος: η ανελικτική πορεία προς τη Δίκαιη Πόλη........................57

4. ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΖΑΒΑΡΑΣ:

Φιλοσοφία της Παιδείας στον Ηράκλειτο........................69

5. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΩΡΤΖΟΠΟΥΛΟΣ:

Ο Κοινός Λόγος στον Ηράκλειτο

κατά τους Hegel–Heidegger..............................................83

ΚΕΙΜΕΝΑ–ΕΡΜΗΝΕΙΑ

1. ΔΗΜΗΤΡΗΣ Ι. ΠΑΠΑΔΗΣ:

Ηράκλειτος: Περί Ανθρώπου..........................................109 

2. ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΖΩΡΤΖΟΠΟΥΛΟΣ:

Ηράκλειτος: Ο Λόγος Είναι Κοινός.................................235

 

§2. Απόσπασμα από την Εισαγωγή:

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ:

Η Επικαιρότητα της Σκέψης του Ηράκλειτου

                                                                   «το πνεύμα κάποτε ήταν θεός,

                                                                   μετά έγινε άνθρωπος και

                                                                   τώρα κατάντησε όχλος».

                                                                                             Νίτσε

 

Ι. Με τον παρόντα τόμο εγκαινιάζεται ένας σύγχρονος φιλοσοφικός διά-Λογος με τους πιο σημαντικούς στοχαστές, στο πλαίσιο της ιστορίας των ιδεών. Ο πρώτος τούτος τόμος είναι αφιερωμένος στον Ηράκλειτο. Ο επόμενος θα είναι αφιερωμένος στον Αριστοτέλη. Ο Ηράκλειτος κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην ιστορία των φιλοσοφικών ιδεών, οι οποίες παραπέμπουν ευθέως στα πολύτροπα εν-νοήματα (Gedanken) της δυναμικής ιστορικότητας της ανθρώπινης πραγματικότητας. Έτσι μας διανοίγουν προς το Όλον της αυθεντικά πνευματικής ζωής, εκείθεν των παντοειδών ιδεολογιών που κατατεμαχίζουν αυτό το Όλο και αποσυναρμολογούν τη στοχαστική δύναμη του ανθρώπινου Λόγου. Όχι σπάνια ωστόσο συμβαίνει ορισμένοι σχολιαστές του Ηράκλειτου να τον αναγιγνώσκουν με βάση τις ιδεολογικές τους περιχαρακώσεις, οπότε αυτές οι αναγνώσεις αποδεικνύονται αναξιόπιστες και απόλυτα ξένες προς την Ηρακλείτεια σκέψη.

ΙΙ. Είναι γνωστό πως ο Εφέσιος σοφός διαθέτει απαράμιλλη ευρύτητα πνεύματος και με κάθε λέξη, με κάθε πρόταση, με κάθε νεύμα αποδομεί πάσα πλαισιοθέτηση του Λόγου και αναπέμπει μια μοναδική ακρίβεια νοημάτων όχι μόνο μεταξύ εκείνων που ανήκουν στον λαμπρό ελληνικό αστερισμό που γενικώς τον γνωρίζουμε ως «Προσωκρατικούς», αλλά και σε όλο τον κύκλο των διαχρονικά μεγάλων στοχαστών. Ολόκληρος ο τιτάνιος αγώνας της σκέψης του μπορεί να συνοψισθεί: στο πώς δεν θα «καταντήσει όχλος» ο κατανοητικός Λόγος, άρα πώς ο όχλος θα πάψει να είναι όχλος, δυνάμει αυτού του κατανοητικού/θείου Λόγου (Β 93), και θα μάθει να μεταστοχάζεται τους βαρύτιμους λόγους του σοφού ότι τα πάντα στον κόσμο υπόκεινται στους νόμους της φύσης/του Είναι/του Λόγου. Σ’ αυτούς τους νόμους ανήκει επίσης ο νόμος της σκέψης, και επομένως η γλώσσα είναι κι αυτή συστατικό στοιχείο αυτών των νόμων.

ΙΙΙ. Χαρακτηριστική, στη συνάφεια τούτη, είναι τόσο η ιστορική του θέση στην αυγή της φιλοσοφικής σκέψης όσο και η ανεκτίμητη επίδραση που άσκησε σε ολόκληρη την ελληνική και δυτική σκέψη. Φιλόσοφοι διαφορετικών σχολών αναγνωρίζουν τον μοναδικό συνδυασμό της εννοιολογικής του οξύτητας με το άνοιγμα στην εμπειρία και συγχρόνως στη θεωρητική σκέψη. Δεν είναι όμως μόνο οι φιλόσοφοι που γυρίζουν ξανά και ξανά στον Ηράκλειτο. Είναι και πολλοί επιστήμονες διαφόρων κλάδων, θεολόγοι, πολιτικοί, συγγραφείς, ποιητές κ.λπ., αλλά και όλοι εκείνοι οι άνθρωποι, αναρίθμητοι ποσοτικά και ποιοτικά, που επιθυμούν εκάστοτε να σκεφτούν σωστά και βαθιά την εποχή του. Τι θα συνέβαινε χωρίς τον Ηράκλειτο και γενικότερα χωρίς τους Προσωκρατικούς; Απλώς δεν θα υπήρχε φιλοσοφία, έτσι όπως τη γνωρίζουμε στην ιστορικότητά της: ούτε η περαιτέρω άνθηση της ελληνικής φιλοσοφίας (Πλάτων, Αριστοτέλης κ.λπ.) θα ήταν εύκολη μα ούτε και ευρωπαϊκή φιλοσοφία αξιώσεων. Βέβαια μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η φιλοσοφία εν γένει δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με την πραγματική ζωή, καθώς είναι μόνο για ειδικούς, για επαγγελματίες του είδους, ή για κάποιους αργόσχολους ή ακόμη και για χλωμούς βιβλιοφάγους. Συνεπώς μπορεί να φαντάζει ως μια απασχόληση άκρως βαρετή και εντελώς αντι-αισθητική.

ΙV. Αυτό μπορεί να ισχύει, αν εννοεί κανείς ως φιλοσοφία τον απλό μηρυκασμό ανώφελων, ασαφών και ατέρμονων συζητήσεων γύρω από το Τίποτα· κάτι που όχι σπάνια το συναντάμε στα σκονισμένα αμφιθέατρα του τυραννικού ακαδημαϊκού χώρου. Εδώ μέσα επαναλαμβάνονται συνήθως «αστήρικτες εικασίες για τα μέγιστα ζητήματα» (Ηράκλειτος). Αυτό μπορεί να είναι «φιλοσοφία» μόνο υπό το πνεύμα μιας νεκραναστημένης φλυαρίας μέσα στον ακαδημαϊσμό της ή μόνο ως επιδίωξη της υπερβολής, της οίησης, της ματαιοδοξίας ή του υπερφίαλου τρόπου σκέψης και πράξης μέσα στην ως άνω στοιχειωμένη τυραννία. Η αυθεντική απεναντίας φιλοσοφία ενδημεί στο γόνιμο έδαφος της επίμονης αναζήτησης / επιδίωξης / φιλίας της σοφίας· και τούτο βέβαια σε συνδυασμό πάντα με την ιστορικότητα των ιδεών. Με εγελιανή ορολογία, η φιλοσοφία είναι ρεαλιστικά πραγματική, στο βαθμό που είναι εναρμονισμένη με το πνεύμα της εποχής της. Γι’ αυτό και οι αντίστοιχες ιδέες, τα εν-νοήματα και οι σκέψεις δεν είναι κάτι που υπάρχει αιώνια, αλλά ανανοηματοδοντούνται με βάση τη διαλεκτική ανέλιξη της ιστορικής πραγματικότητας. Π.χ. στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία μια από τις πιο σπουδαίες έννοιες είναι: ο Νους· με την ιστορική όμως έλευση του Χριστιανισμού μετεξελίχθηκε σε πνεύμα. Έτσι το πνεύμα δεν νοείται ως μια στατική μορφή του νου παρά ως η συμπαντική ανα-συλλογή όλων των νοημάτων και ιστορικών μεταμορφώσεων του νου, συμπεριλαμβανόμενης και της χριστιανικής του μεταμόρφωσης, ώστε να ανταποκρίνεται στο αίτημα της νεωτερικής εποχής για αυτο-στοχασμό, δηλαδή για έναν μετα-στοχασμό λυμένο από τα δεσμά των σχετικών, περατών του εκφάνσεων ή εμφανίσεων και τείνοντα ακατάπαυστα προς την αυτοπραγμάτωσή του ως ακατάλυτης φιλίας της σοφίας.

V. Ο Ηράκλειτος (περίπου 550-480 π.Χ.) είναι ένας αληθινός φίλος της σοφίας και από τους δημοφιλέστερους σε επίπεδο διανοηματικού Λόγου. Εκ πρώτης όψεως μοιάζει να μας μιλάει για το παράδοξο, αλλά με μια πιο προσεκτική εξέταση διαπιστώνουμε ότι ενσαρκώνει μια βαθιά μελέτη της ζωής και του κόσμου. Επομένως, διόλου δεν εκπλήσσει ότι στην αρχαιότητα ήδη ονομαζόταν «ο σκοτεινός». Τούτο παραπέμπει κατ’ ευθείαν στην έννοια του βαθυστόχαστου, δηλαδή σε εκείνον που βυθίζεται μέσα στη σκέψη με ακατάπαυτη ορμή για γνώση, ενώ προσδίδει στη χρήση της γλώσσας ένα ύφος ακριβούς αποτύπωσης αυτής της σκέψης. Γλώσσα και σκέψη σ’ αυτόν τον κορυφαίο νοητή πάνε μαζί, αλληλοκαθορίζονται εσωτερικά και αποτελούν ένα ενιαίο Όλο. Ο Ηράκλειτος είναι βαθύς και οξύνους στοχαστής όχι μόνο επειδή προσπαθεί να συλλάβει το πραγματικό στη ρέουσα κινητικότητά του, αλλά και επειδή ουσιαστικά εγκαινιάζει τη διαλεκτική, ακόμη κι αν δεν χρησιμοποιεί ακόμη αυτή τη λέξη. Ως πραγματικός Διαλεκτικός μπορεί και χρησιμοποιεί τον λόγο εξόχως περιεκτικά. Αυτό είναι το κύριο χαρακτηριστικού του Διαλεκτικού, κατά τη ρήση του Πλάτωνα:

 «Και ασφαλώς, είπα, αποτελεί το πιο σπουδαίο κριτήριο για μια φύση αν είναι διαλεκτική ή όχι· διότι ο ικανός να βλέπει όλα τα πράγματα περιεκτικά είναι διαλεκτικός, κάθε άλλος όμως όχι».

Ένα από τα πολλά δείγματα της διαλεκτικής δεινότητας του Ηρακλείτειου Λόγου είναι το απόσπασμα Β 8, σύμφωνα με το οποίο

«τα ενάντια συνάπτονται και από τα αντίθετα γεννιέται η ωραιότερη αρμονία και τα πάντα προκύπτουν από τη διαμάχη».

 

VI. Αυτή η αντίληψη εμφανίζεται καθαρά εκφρασμένη για πρώτη φορά στον Ηράκλειτο: μια εσωτερικά αντιθετική άρθρωση αποτελεί τη νοητή γραμμή των φαινομένων, των πραγμάτων, του κόσμου, έτσι ώστε όλα να είναι και ταυτόχρονα να μην είναι, να βρίσκονται σε ένα γίγνεσθαι, σε μια συνεχή διαδικασία μεταμόρφωσης, σε μια αδιάκοπη κίνηση γένεσης και φθοράς. Κατ’ αυτό το πνεύμα και η λέξη σοφία, αλλά και η γνώση πιο ειδικά, που εμφανίζεται ολόπρωτα με φιλοσοφικό νόημα στον Ηράκλειτο, διακρίνεται ρητά από κάθε είδους πολυγνωσία ή πολυμάθεια. Η τελευταία δεν έχει καμιά σχέση με την κατανοητική σκέψη· απλώς είναι μια αθροιστική συσσώρευση πληροφοριακών γνώσεων, που δεν μας παρέχει το μόνο πραγματικά σημαντικό που χρειαζόμαστε: τη σοφία. Για τον Ηράκλειτο

«η σοφία είναι ένα μόνο πράγμα: να γνωρίζουμε την αρχή που κυβερνά τα πάντα με κάθε τρόπο/με τη βοήθεια των πάντων».

Η σοφία λοιπόν έγκειται στο να είναι κανείς ικανός να σκεφτεί εκείνη την ενότητα που κατ’ εσωτερική αναγκαιότητα είναι εγγενής στην απροσμέτρητη ποικιλομορφία των φαινομένων. Αυτό που στην αρχή είναι το μόνιμο, το σταθερό, το άφθιτο στοιχείο, αναγνωρίζεται ως τέτοιο μόνο στο τέλος της εκδίπλωσής του, μόνο δηλαδή μέσα στο γίγνεσθαι, στη συνεχή αλλαγή και μεταμόρφωσή των πραγμάτων. Τα πάντα υπόκεινται στο νόμο της αλλαγής: στο φυσικό και το ιστορικό σύμπαν του ανθρώπου όλα μεταβάλλονται, μετασχηματίζονται και τίποτα δεν μένει το ίδιο· καμιά κατάσταση δεν επαναλαμβάνεται ίδια και όμοια. Αλλά για όλες τις αλλαγές, για όλα τα φαινόμενα της ζωής υπάρχει μια αρχή, ένα στοιχείο, που μέσα στις μετα-μορφώσεις του ίδιου αλλά και της ζωής παραμένει αναλλοίωτο. Αυτό είναι για τον Ηράκλειτο, ο κοινός Λόγος.