Μπαρούχ Σπινόζα
1632–1677
Φιλοσοφία της επιθυμίας και της πράξης
1. Η φιλοσοφία του Σπινόζα έχει έναν πολυδιάστατο χαρακτήρα με κεντρικό άξονα το κύριο έργο του, που είναι η Ηθική και η οποία μας καλεί να ακολουθήσουμε ένα ταξίδι από τη γνώση του θεού στην ανθρώπινη ελευθερία. Έτσι, το έργο αυτό αρχικά παρουσιάζεται ως μια πραγματεία για τη μεταφυσική, αλλά στην πραγματικότητα συνδέει το όνομά του με το γεγονός ότι καθιστά δυνατό να κατανοήσουμε πώς μπορεί ο άνθρωπος να κατακτήσει την ελευθερία του, όταν αποτελεί μόνο ένα μέρος του Θεού-Φύσης, στο εσωτερικό του οποίου καθορίζεται από σταθερούς και αιώνιους νόμους, που πάνω τους δεν μπορεί να έχει καμιά δύναμη δράσης. Πώς να σκεφτεί κανείς την ελευθερία στο πλαίσιο του καθολικού ντετερμινισμού; Τέτοια θα μπορούσε να είναι, συνοπτικά, η προβληματική που αντιμετωπίζει ο Σπινόζα στην Ηθική.
2. Η Ηθική
παρουσιάζεται ως το θεμελιώδες κείμενο ενός ολόκληρου συστήματος σκέψης, που δομείται από έργα της
νεότητας, εκτείνεται επίσης προς τη σφαίρα της πολιτικής και που περιστρέφεται
κυρίως γύρω από το ζήτημα της ελευθερίας: ηθική
ελευθερία του ανθρώπου, νοούμενου ως
μέρους της φύσης, πολιτική ελευθερία
του πολίτη. Πρόκειται για δυο προσεγγίσεις του προβλήματος της ελευθερίας, που δεν αποτελούν δυο διαφορετικά πράγματα αλλά
είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Και τούτο σε συνδυασμό με το γεγονός
ότι η ίδια η κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως ένα άτομο που συγκροτείται από μια πληθώρα
άλλων ατόμων και ως ένα μέρος της φύσης. Για να βασιλέψει εδώ η ελευθερία χρειάζεται
να κατανοήσουμε τους νόμους που καθορίζουν τη σύστασή του και
την ανάπτυξή του.
3. Σε
τούτο τον τρόπο σύλληψης της ανθρώπινης κοινωνίας έγκειται κυριολεκτικά η πρωτοτυπία
της φιλοσοφίας του Σπινόζα και δη της πολιτικής
του φιλοσοφίας. Πράγματι, ο
φιλόσοφος δεν θεωρεί τη ζωή στην κοινωνία ως τεχνούργημα, με το οποίο ο άνθρωπος θα είχε αναδυθεί από την
κατάσταση της φύσης, αλλά ως συνέπεια μιας φυσικής
διαδικασίας που προέρχεται από τη δύναμη, την ισχύ, που επιτρέπει στους ανθρώπους
να εμμένουν στη διατήρηση του Είναι τους. Τούτο σημαίνει περαιτέρω πως
κάθε άτομο στη φύση προορίζεται να είναι και να ενεργεί σύμφωνα με αυτό που ο Σπινόζα δηλώνει με τον λατινικό όρο conatus: «προσπάθεια κάθε πράγματος να διατηρείται, να εμμένει στην ύπαρξη, στο
Είναι σου»[1].
Ωστόσο, δεν θα πρέπει να θεωρείται ως καμία
ζωτική αρχή και ακόμη λιγότερο ως μια δύναμη που προέρχεται από τη βούληση
ενός ελεύθερου και αυτόνομου υποκειμένου. Το conatus παραπέμπει, επομένως, σε αυτό που συνεπάγεται η συμφωνία μεταξύ όλων των μερών που συνιστούν ένα άτομο. Στη συνάφεια τούτη
έχουμε τόσο ένα conatus του
ανθρώπινου ατόμου όσο και της κοινωνίας που αποτελείται από μια πολλότητα
ανθρώπων.
4. Κατ’
αυτό το πνεύμα, οι άνθρωποι σχηματίζουν
κοινωνίες για να διατηρήσουν την ελευθερία
τους, που απειλείται από την τάση
τους να αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον στη φυσική κατάσταση. Συμβαίνει, συνεπώς, μέσω της δράσης του conatus των ατόμων να συγκροτούνται κοινωνίες, δηλαδή μεγαλύτερα άτομα που καθορίζονται από το δικό τους conatus. Σε αυτή την προσπάθεια εμμονής
στην ύπαρξη, στο Είναι, ριζώνεται η ανθρώπινη δύναμη, που είναι η δύναμη της
επιθυμίας, αφού με αυτή τη μορφή το conatus
εκδηλώνεται στον άνθρωπο ως ένα αυτοσυνείδητο
ορέγεσθαι του ανθρώπου. Ο άνθρωπος
είναι ένα ον της επιθυμίας και η
ελευθερία του συνίσταται στην ελεύθερη εκδήλωση αυτής της επιθυμίας που δεν σημαίνει υποταγή σε ανεξέλεγκτες
ορμές, αλλά αντίθετα, έκφραση αυτής της δύναμης
φωτισμένης από τον λόγο. Όταν ο
άνθρωπος καθοδηγείται από τον λόγο, υπακούει στην αποκλειστική ανάγκη της φύσης του και ενεργεί ελεύθερα.
5. Το
ζήτημα της ελεύθερης δράσης είναι επομένως κεντρικό εδώ, γι’ αυτό και ο Gilles
Deleuze παρουσιάζει τη σκέψη του Σπινόζα, στο σχετικό βιβλίο του, με τον τίτλο:
Πρακτική Φιλοσοφία. Η φιλοσοφία του
Σπινόζα είναι, στην πραγματικότητα, πάνω απ' όλα μια φιλοσοφία της δράσης, δηλαδή μια φιλοσοφία που έχει ως στόχο να σκεφτεί τις προϋποθέσεις που πρέπει απαραίτητα να εκπληρωθούν για να μπορέσουν
οι άνθρωποι να μην είναι πλέον παθητικοί,
να μην ζουν πλέον βυθισμένοι στη δουλεία,
δηλαδή στην υποταγή σε εξωτερικές
αιτίες που ενεργούν πάνω τους χωρίς καν οι ίδιοι να το γνωρίζουν. Αυτή η άγνοια των αιτιών που μας καθορίζουν και που χαρακτηρίζουν την αρχική
κατάσταση των ανθρώπων, μπορεί να ξεπεραστεί
με αναστοχασμό, καθώς ο τελευταίος τούτος τους επιτρέπει να κατανοήσουν καλύτερα τους δεσμούς που τους ενώνουν με τη φύση. Η
φύση, όπως αποδεικνύει ο Σπινόζα, δεν είναι άλλη από τον θεό που δεν μπορεί πλέον να γίνει αντιληπτός ως μια εξωτερική δύναμη που βασιλεύει στο
σύμπαν, σαν μονάρχης στο βασίλειό του, αλλά ως η εσωτερική δύναμη, η έμφυτη δύναμη που συντελεί ώστε όλα τα ενικά πράγματα
να είναι, να υπάρχουν, και να ενεργούν.
6. Στην
πραγματικότητα, για να επιτύχουμε μια καλύτερη κατανόηση του θεού ή της
φύσης και τη βέλτιστη κατανόηση της θέσης του ανθρώπου εδώ, πρέπει να
γνωρίζουμε τις αιτίες των ανθρώπινων
παθών που δεν γίνονται πλέον αντιληπτά από ηθική άποψη, όπως οι κακίες της ανθρώπινης φύσης, αλλά ως συνέπεια
ορισμένων φυσικών μηχανισμών στους
οποίους υπόκειται ο άνθρωπος. Ο Σπινόζα, αν και αναγνωρίζει εδώ ότι αυτή η θέση
του είναι ίδια με εκείνη που ο Καρτέσιος υιοθετεί
στην πραγματεία του με τίτλο: τα πάθη της ψυχής, ωστόσο θεωρεί πως
η καρτεσιανή λύση δεν ικανοποιεί τον λόγο, γιατί προϋποθέτει τη δυνατότητα μιας δράσης του σώματος πάνω
στο πνεύμα. Σώμα και πνεύμα είναι δύο
ξεχωριστές εκφράσεις του ενός και του αυτού πράγματος. Δεν μπορεί λοιπόν να
υπάρχει ενέργεια, δράση του ενός επί του άλλου και η εξήγηση των παθών με τη ενέργεια, δράση του σώματος επί του πνεύματος
δεν ισχύει πλέον.
7. Τα
πάθη μας προκύπτουν στην πραγματικότητα από τη δράση εξωτερικών αιτιών. Αυτές μας επηρεάζουν και παράγουν
μέσα μας αναπαραστάσεις και επιδράσεις που δεν μπορούμε να
διαχειριστούμε, μέχρι να μπορέσουμε να συλλάβουμε μια σαφή και ξεκάθαρη ιδέα για αυτά. Έτσι βρισκόμαστε υπό την
επιρροή των παθών, όταν
επηρεαζόμαστε από εξωτερικές αιτίες, των οποίων αγνοούμε την ύπαρξη ή για τις οποίες έχουμε μια σκοτεινή και συγκεχυμένη ιδέα. Κατά
συνέπεια, η δύναμη ενός πάθους δεν προκύπτει από τη δύναμη του conatus, δηλαδή από
την προσπάθεια να εμμένει κανείς στην ύπαρξη εκείνου που βρίσκεται υπό την
επιρροή αυτού του πάθους, αλλά προκύπτει από τη δύναμη της εξωτερικής αιτίας που δρα σε αυτό και το κάνει παθητικό,
δηλαδή το κάνει να υποτάσσεται. Από την άλλη, γινόμαστε ενεργοί, όταν είμαστε σε θέση να συλλάβουμε ξεκάθαρα τις αιτίες που
μας καθορίζουν. Γι' αυτό, στη φιλοσοφία του Σπινόζα, η αληθινή γνώση γίνεται
αντιληπτή πάντα ως λυτρωτική στο βαθμό που παράγει μέσα μας ένα αποτέλεσμα, που δεν είναι πλέον
συνέπεια της δράσης μιας εξωτερικής αιτίας, αλλά της κατανόησης των πραγμάτων
από τη λογική σύμφωνα με φυσική τάξη. Ο άνθρωπος που φτάνει σε αυτόν
τον βαθμό κατανόησης δεν καθοδηγείται πλέον από τη λογική του μόνο, δεν
υπακούει πια σε μια εξωτερική αναγκαιότητα, αλλά σκέφτεται και ενεργεί σύμφωνα
με την αποκλειστική ανάγκη της φύσης του. Είναι επομένως ελεύθερος στο βαθμό που δεν υπόκειται πλέον σε έναν εξωτερικό
περιορισμό, αλλά επιτρέπει στη μοναδική δύναμη του σώματός του και του πνεύματός
του να εκφραστούν, έχοντας ενσωματώσει πλήρως τους νόμους της φύσης και κατά
συνέπεια της φύσης του.
