Husserl: Πώς φιλοσοφείται ο Άλλος;

 

EDMUND HUSSERL

1859‒1938

Τι είναι ο Άλλος;

§1

Οι φιλόσοφοι για την έννοια του Άλλου

 

Ι. Η έννοια του Άλλου είναι συνυφασμένη με την ουσία της ανθρώπινης ζωής και έχει απασχολήσει τους φιλοσόφους από την αρχαία εποχή έως και σήμερα. Πρόκειται στ’ αλήθεια για ένα κεντρικό ερώτημα γύρω από την ετερότητα και τούτο όχι γενικά ποιος είναι ο άλλος αλλά συγκεκριμένα ποια πρόσβαση μπορούμε να έχουμε στην ετερότητα, στον Άλλο ή το Άλλο. Στη λεγόμενη ηπειρωτική φιλοσοφία υπογραμμίζεται η οντολογική περισσότερο διάσταση αυτού του ερωτήματος παρά η γνωσιολογική του διάσταση.  Η τελευταία ήταν στο επίκεντρο στην αγγλόφωνη φιλοσοφία αυτού που, από τον δέκατο ένατο αιώνα, ονομάζεται πρόβλημα των άλλων πνευμάτων.

ΙΙ. Στους Καρτεσιανούς Διαλογισμούς του ο Edmund Husserl προσφέρει μια περιγραφή του πώς, κατ' αναλογία με το δικό μου σώμα, αναγνωρίζω ένα άλλο σώμα ως οργανικό και, μέσω ενός είδους αλλοτρίωσης στην οποία κάνω τον εαυτό μου άλλον και μετατοπίζομαι στην εμπειρία του ξένου-Εγώ, αυτής δηλαδή που ονομάζουμε εναίσθηση, αποτελούν ένα άλλο ως alter ego. Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ στο Είναι και ο Χρόνος  απορρίπτει αυτή την προσέγγιση ως βασισμένη στην ανεπαρκή κατανόηση του ανθρώπου ως απομονωμένου υποκειμένου από τον Ρενέ Ντεκάρτ. Ο Χάιντεγκερ εκτοπίζει το γνωσιολογικό πρόβλημα της ετερότητας, διατυπώνοντας τον οντολογικό ισχυρισμό ότι ο άλλος κατέχει το είδος του όντος που αποκαλεί συνύπαρξη, κυριολεκτικά: Συνείναι (Mitsein). Το πρόβλημα του άλλου επανεμφανίζεται στο Είναι και το Μηδέν του Ζαν-Πωλ Σαρτρ, όπου, εν μέρει υπό την επίδραση της αφήγησης του Χέγκελ, στη Φαινομενολογία του πνεύματος, για τη διαλεκτική αφέντη-δούλου, παρουσιάζεται η σχέση με τον Άλλο. ως συγκρουσιακή.

ΙΙΙ. Στο Ολότητα και Άπειρο, ο Emmanuel Levinas ριζοσπαστικοποιεί το ζήτημα της ετερότητας, θεωρώντας τον άλλον όχι ως ένα άλλο υποκείμενο, όπως είμαι Εγώ, αλλά ως ριζικά Άλλο, αυτόν που με θέτει υπό αμφισβήτηση και με καλεί στην ευθύνη μου. Αυτή η ηθική σχέση είναι ασύμμετρη υπό την έννοια ότι το Άλλο/ο Άλλος είναι προσβάσιμο/ς μόνο ξεκινώντας από ένα Εγώ. Ωστόσο, ο Άλλος δεν ορίζεται πλέον από τις διαφορές του από εμένα, αλλά από τον τρόπο που υπερβαίνει αυτή τη σχέση σε απόλυτο διαχωρισμό από εμένα. Έτσι, η αντίληψη του Λεβινάς για το/τον απόλυτο Άλλο αυτοσυνείδητα έρχεται σε ρήξη με τον τρόπο που σκέφτεται η δυτική φιλοσοφία από τον Πλάτωνα και εξής. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, το άλλο είναι πάντα σχετικό με κάποιο άλλο (Σοφιστής 255d), κάτι που συνήθως θεωρείται ότι σημαίνει πως ο άλλος δεν είναι ο ίδιος.

§2

Χούσσερλ: τι είναι ο Άλλος;

Ειδικά στους Καρτεσιανούς Διαλογισμούς του αλλά και σε άλλα κείμενά του, ο Χούσσερλ χρησιμοποιεί τον λατινικό όρο alter ego [=το άλλο εγώ] για να περιγράψει την εμπειρία ενός άλλου εγώ ή υποκειμένου με βάση την προβολή των δικών του εμπειριών του εαυτού του ως εγώ. Η πρόκληση στο να βιώνει κανείς άλλα εγώ είναι να τα κατανοεί ακριβώς ως Άλλο και όχι απλώς ως τροποποιήσεις του εαυτού του. Όταν μιλάμε για τον Άλλο, σύμφωνα με τον Χούσσερλ, αναφερόμαστε ουσιαστικά σε κάποιον άλλο άνθρωπο. Συνακόλουθα, τον Άλλο δεν μπορούμε να τον σκεφτούμε παρά μόνο σε σύγκριση με ένα Εγώ που ανήκει στον εαυτό του και το οποίο βιώνει αυτόν τον Άλλο ως Άλλο. Αναμφίβολα ιδιάζει στο νόημα του Άλλου, στο νόημα που έχω εγώ γι’ αυτόν, το γεγονός ότι στέκεται με όλη του τη ζωτικότητα απέναντί μου και πάντοτε είναι παρών με αυτή τούτη τη ζωή του. Αλλά όχι μόνο αυτό. Επίσης: για τον Άλλο  εγώ είμαι το alter ego του, όπως είναι για μένα αυτός, κι ακόμη όπως κάθε Άλλος για κάθε Άλλο. Μόνο εκκινώντας από τον Άλλο μπορώ να κατανοήσω τον εαυτό μου ως έναν ανάμεσα στους Άλλους. Όταν κανείς θέλει να διερευνήσει, με βάση τα παραπάνω, τα συστατικά χαρακτηριστικά του Άλλου, διαπιστώνει τα εξής: πριν απ’ όλα, ο Άλλος ανάγει τη σύστασή του σε πηγές της δικής του ιδιαίτερης ουσιαστικότητας. Ο ίδιος, όπως κι εγώ, έχει ένα σώμα, που πρωταρχικά αποκτά την εμπειρία του στην αυθεντική του παρουσία. Η σωματική συμπεριφορά του Άλλου αποτελεί ένδειξη  ότι το σώμα του ενέχει μια ψυχική ζωή, ότι περαιτέρω τούτη η τελευταία παραπέμπει σε μια ψυχοφυσική ενότητα, σε μια ανθρώπινη οντότητα.