Πλάτων
427‒347 π.Χ.
Πολιτεία
Πολιτική πραγματικότητα και ουτοπία
§1
Η διαλεκτική φιλοσοφία του Πλάτωνος προσκαλεί τον αναγνώστη, τον άνθρωπο εν γένει, να περάσει φιλόξενα το κατώφλι της χαρακτηριστικής της ζωντάνιας και να μυηθεί στην πρωτότυπη κατεύθυνση της σκέψης που η ίδια εγκαινιάζει, ώστε να μπορέσει να δει με νέα ματιά την καθημερινότητα, τη γνώση του εαυτού του και ολόκληρη την ιδιωτική και δημόσια ζωή του. Στην ιδιωτική ζωή ανήκει η ενική ατομικότητα του ανθρώπου, ενώ στη δημόσια η κοινοτική του ύπαρξη, η καθολική του ατομικότητα όπως την εννοεί ο κορυφαίος Έλληνας φιλόσοφος να εκτυλίσσεται με λόγο και έργο στη σφαίρα της πολιτικής κοινότητας. Το ανθρώπινο άτομο, κατά ταύτα, δεν μπορεί να ευδοκιμήσει έξω απ’ αυτή την κοινότητα ή στο πλαίσιο ηθικών κηρυγμάτων, εισαγομένων έξωθεν στην ψυχή του, παρά μόνο με την αξιοποίηση της φιλοσοφικής ικανότητας και σκέψης, που φέρει δυνάμει μέσα του.
§2
Για να γνωρίζουμε όμως την ενδοσυνάφεια της δικαιοσύνης με τον άνθρωπο, τη λειτουργική της
παρ-ουσία στους κόλπους της ψυχή του, χρειάζεται αρχικά να την αναζητήσουμε
στην ευρύτερη περιοχή της πόλεως/πολιτείας. Γι’ αυτό ο Πλάτων γράφει το μεγάλο
του έργο Πολιτεία, κεντρικός άξονας του οποίου είναι το ανθρώπινο άτομο
σε σχέση με το φρόνημά του για το δίκαιο ή το άδικο:
«νομίζεις ότι τα πολιτεύματα γεννιούνται από κάποια
βελανιδιά ή πέτρα και όχι από τα ήθη αυτών που ζουν μέσα στην πολιτεία;»[1].
Τι θέλει να μας διδάξει η πλατωνική Πολιτεία;
Εάν λάβουμε υπόψη και τον υπότιτλο του έργου: περί δικαίου, πολιτικός,
προσθήκη από μεταγενέστερους εκδότες του έργου, φαίνεται να μας γνωρίζει με την
πραγμάτευση της δικαιοσύνης και της δίκαιης πολιτείας.
Το μεγαλείο ωστόσο αυτού του μνημειώδους φιλοσοφικού επιτεύγματος, άφθαρτου στο
διάβα του χρόνου και επίκαιρου όσο κανένα άλλο, δεν
εξαντλείται σε μια τέτοια πραγμάτευση. Μέσω αυτής εδώ, ο λόγος εκτυλίσσεται
σε φιλο-σοφικό διά-λογο με τον
άνθρωπο και για τον άνθρωπο. Έτσι, η δικαιοσύνη
μελετάται ουσιωδώς για τη χρησιμότητά της στον άνθρωπο. Επειδή συνυφαίνεται με
την ολότητα των αρετών, χωρίς αυτή αδυνατίζει η ισχύς οποιασδήποτε άλλης
αρετής, παραπέμπει και στο κατευθυντήριο ερώτημα για την αγαθή, καλή ζωή. Τα
κορυφαία έργα, μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας, όπως π.χ. τα Πολιτικά του
Αριστοτέλη, η Κριτική του καθαρού Λόγου του
Καντ, η Φαινομενολογία του πνεύματος του Χέγκελ, το Έτσι
μίλησε ο Ζαρατούστρα του Νίτσε, το Είναι και Χρόνος του Χάιντεγκερ κ.α.
έχουν στον επίκεντρο την ουσία του ανθρώπου, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
§3
Η πλατωνική Πολιτεία έχει
και ένα επί πλέον ξεχωριστό χαρακτηριστικό: δεν εξετάζει μόνο
το Είναι –και μάλιστα το πολιτικό τοιούτο– του ανθρώπου, αλλά ασχολείται και με
την πρακτική του συνθήκη, ήγουν την κοινωνικο-πολιτική του συνθήκη,
έτσι όπως τούτη καθορίζει την ολότητα του Είναι του: τη σκέψη του και τη σχέση
της ατομικότητάς του με την ευρύτερη κοινότητα των ανθρώπων. Η Πολιτεία,
ως εκ τούτου, είναι μια πλήρης φιλοσοφική
κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης, έτσι όπως τούτη διαμορφώνεται και δρα ιστορικά,
κοινωνικά, πολιτικά. Υπό μια τέτοια οπτική συνθέτει ένα οργανικό όλο,
με ενιαίο χαρακτήρα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας και με μια σειρά
από επί μέρους ενότητες, από μερικά Όλα, σχετικά αυτόνομα ως προς την πλούσια
θεματική τους: διαλεκτική, ηθική, πολιτική, κοινωνιολογική, εκπαιδευτική/παιδαγωγική,
φιλοσοφικο-ιστορική. Αν το κύριο μέλημα του Πλάτωνα είναι ο καλός κι αγαθός άνθρωπος ‒ π.χ. πώς μπορεί να διαμορφώνεται ως άτομο, ώστε να αποβαίνει
χρήσιμος και δίκαιος για την κοινότητα και την πολιτεία;‒ η
ουσία της δικαιοσύνης διερευνάται στο παράδειγμα
της πολιτείας: επειδή το άτομο είναι πάντοτε μέλος ενός
ευρύτερου συνόλου, της πολιτείας, το εν λόγω μέλημα μετασχηματίζεται πρωτίστως
σε αγωνιώδη φιλοσοφική έρευνα, σχετικά με
το πώς πρέπει να φτιάχνεται ένα ενάρετο οργανικό
σύνολο ανθρώπων, δηλαδή μια δίκαιη πολιτεία, που με τη σειρά της θα φτιάχνει πολίτες με φρόνηση και
αίσθηση του δικαίου. Το υπό συζήτηση έργο ανήκει στην πολιτική φιλοσοφία, όπως
και το έργο: οι Νόμοι. Αυτό σημαίνει
ότι ο φιλόσοφος φέρει μέσα στον πυρήνα της σκέψης του το ιδιαίτερο στοιχείο του
Πολιτικού. Συμβαίνει λοιπόν με το
έργο του Πολιτεία να ξαναγυρίζει
στην πολιτική. Τούτη η επιστροφή, σε αντίθεση με την αποστροφή του για την πρακτική πολιτική, δεν είναι κάτι το δεδομένο
ούτε προκύπτει ως μια αυθαίρετη φαντασιακή του σύλληψη χωρίς καμιά ιστορική
βάση και ενάντια στην πολιτική πραγματικότητα της Αθήνας.
§4
Απεναντίας συνάπτεται με την οικοδόμηση μιας φιλοσοφικής γνώσης,
που θα συναρπάζει τον ανθρώπινο κόσμο: θα βγαίνει από μέσα του, θα τον ταράζει
και θα τον αλλάζει. Η γνώση αυτή, που ο Πλάτων την
ονομάζει επιστήμη, δεν αρχίζει και
δεν τελειώνει με ένα έξωθεν α-νοηματικό
«πρέπει» ή με συσσώρευση πληροφοριακών στοιχείων, γνωμών, ηθικών κανόνων ή
αρχών, αλλά είναι η ίδια η διαλεκτική κατανόηση και ερμηνεία της
πραγματικότητας. Όσο εισχωρεί κανείς διαλεκτικά στην κατανόηση του πραγματικού,
τόσο μπορεί να αποκτά μια εποπτική εικόνα, ικανή για τον επανασχεδιασμό του,
δηλαδή για την ου-τοπική του διόραση. Στην αποτελεσματική έκβαση
αυτής της διαλεκτικής εργασίας και εν ταυτώ διεργασίας, καθοριστική είναι η
παιδεία του ανθρώπου, τουτέστι η φιλοσοφική αγωγή και περιαγωγή της ψυχής του.
Η φιλοσοφική παιδεία, για να γίνεται κτήμα των πολιτών, πρέπει
πρώτα να κατακτήσει τις καρδιές και τα μυαλά των πολιτικών αρχόντων. Πώς θα
μπορούσε μια αφιλοσόφητη και διεφθαρμένη εξουσία να οικοδομήσει, με σημερινή
ορολογία, ένα κράτος δικαίου με ελεύθερους και ελευθερόφρονες πολίτες;
Η αναγκαιότητα, επομένως, της φιλοσοφικής παιδείας αποτελεί κι αυτή, καθ’ όλη
την εκδίπλωση του διαλέγεσθαι, ένα από τα κεντρικά θέματα της Πολιτείας.
Ακόμη και τα οικονομικά θέματα, με τα οποία καταπιάνεται ο Πλάτων σε τούτο το
έργο του, παραμένουν στο βάθος φιλοσοφικά
θέματα, με την έννοια ότι η γνώση, όπως προαναφέρθηκε, δεν είναι αριθμητικό,
ποσοτικό μέγεθος, αλλά πρωτίστως ποιοτικό: η διαμόρφωση εκείνων των πνευματικά ανώτερων και ηθικά
πληρέστερων ανθρώπινων όντων, που ως προορισμό τους έχουν, όταν χρειαστεί
να κυβερνήσουν, την ευδαιμονία της
πόλεως και των πολιτών και όχι τον δικό τους πλουτισμό.
§5
Τα ποσοτικά μεγέθη χωρίς την ποιοτική τους σύσταση, μετατρέπουν την κρατική εξουσία σε όργανο αυτοϊκανοποίησης και ακολασίας των
ίδιων των κυβερνητών: χτες, σήμερα, αύριο, οι φιλοσοφικά απαίδευτοι πολιτικοί
ενσαρκώνουν τον εκφυλισμό, την ηδυπάθεια, τον
αχαλίνωτο αμοραλισμό. Στους φιλοσοφικά
απαίδευτους δεν ανήκουν κατά Πλάτωνα, όσοι δεν έχουν πτυχίο φιλοσοφίας ή
δεν είναι καθηγητές φιλοσοφίας, αλλά όλοι εκείνοι, που είτε δεν έχουν την
απαραίτητη φιλοσοφική καλλιέργεια, ώστε να καταπολεμούν τον ανορθολογισμό,
ή παριστάνουν τον επαγγελματία "φιλόσοφο",
που είναι υποταγμένος στο ιδιωτικό του συμφέρον, στην ικανοποίηση μάταιων
φιλοδοξιών και αθέμιτων ωφελιμισμών. Ως εκ τούτου εμφανίζεται πάντα επιρρεπής
στη διαφθορά και χρησιμοποιεί τη φιλοσοφία ως επικάλυψη της διεφθαρμένης του στάσης
ζωής ή της πλήρους ανικανότητάς του να υπηρετήσει την αληθινή φιλοσοφία. Αντίθετα,
οι αληθινοί φιλόσοφοι είναι οι πραγματικοί φίλοι της σοφίας, οι αυθεντικοί
μύστες της γνώσης: αληθινοί, πραγματικοί, αυθεντικοί, γιατί ταυτίζονται με τη φιλοσοφική
ουτοπία και δίνουν ακόμη και τη ζωή τους για τη ρεαλιστική πραγμάτωση της ιδεατής πολιτείας. Μια τέτοια ρεαλιστική
πραγμάτωση ο Πλάτων τη θεωρούσε θεμιτή, γι’ αυτό ανέλαβε και ο ίδιος ανάλογες προσπάθειες στις Συρακούσες με τον Διονύσιο ΙΙ. Το εφικτό του θέματος ο φιλόσοφος το
βασίζει στο γεγονός της εφαρμογής των
Ιδεών σε συγκεκριμένους τομείς της πολιτικής ζωής, κάτι που σημαίνει
μετατροπή της ουτοπίας σε ορατή πραγματικότητα: επίτευξη της πιο υψηλής αρμονίας ανάμεσα στο άτομο και την πολιτεία, ώστε να
προκύπτει μια κοινότητα ψυχών και να αποτρέπεται η δημιουργία του όχλου
‒π.χ. οι θορυβώδεις συνελεύσεις της Εκκλησίας του δήμου‒ δηλαδή η μεταποίηση του λαού σε ένα άρρυθμο,
ποσοτικό, ανώνυμο άθροισμα ατόμων, που πάνω του φύεται ο
πολιτικός αμοραλισμός και εγωισμός των ανίκανων, διεστραμμένων και ανόητων προσώπων
της εξουσίας.
