Αρχαία Ελληνική Τραγωδία
Το τραγικό πρόσωπο:
Γνώση-γλώσσα-σκέψη
§1
Η αρχαία ελληνική τραγωδία είναι
αποκαλυπτική του πολυδιάστατα τραγικού
Είναι της ανθρώπινης ύπαρξης και κατ’ αυτόν τον ορίζοντα αναδεικνύει
τον τραγικό χαρακτήρα της γνώσης. Υπάρχει και μη τραγική γνώση;
Η αληθής γνώση του ανθρώπου, αυτή που μετασχηματίζει τη
συνείδησή του –από ακατέργαστη, άξεστη σε φιλοσοφική συνείδηση, κατά Hegel– μπορεί να είναι μόνο τραγική.
Οποιαδήποτε άλλη μορφή γνώσης είναι ένα είδος εκτεχνικευμένης συμφωνίας ανάμεσα στη φαντασιακή
οντογένεση ενός αντικειμένου και στην παραστασιακή του απεικόνιση. Η γνώση
είναι τραγική, καθώς συνιστά κατ’ εξοχήν οντολογικό
και όχι απλώς γνωσιοθεωρητικό χαρακτηριστικό
της ανθρώπινης ύπαρξης: μηδενίζει ή διαυγάζει αναλόγως
την ανθρώπινη δημιουργία. Είναι η έσχατη γνώση των ορίων της εν λόγω ύπαρξης
και ως τέτοια καθιστά τη συνείδηση ικανή να αντιμετωπίζει εκάστοτε τις αδιάλειπτες
συγκρούσεις ασύμπτωτων οντολογικών διαβαθμίσεων. Τα μεγάλα
επιτεύγματα της τραγικής ποίησης των αρχαίων Ελλήνων ήταν ακριβώς συμπαντικά σύνολα
τραγικής γνώσης, γιατί πραγματεύονταν τραγικά θέματα της ζωής που στις ψυχές
των θεατών δημιουργούσαν φόβο και οίκτο για τους ήρωες, ηχούσαν ως τραγωδία
αυτής τούτης της ζωής· αλλά ως μια τραγωδία με αίσιο τέλος. Πρόκειται για
μια τραγωδία της ζωής, που πηγάζει από αυτό
τούτο το μυστήριο του χρόνου και
της ιστορίας: υπό τη μορφή του χρόνου διεκτείνονται οι πολλαπλές
συγκρούσεις των αντινομικών στοιχείων, που συνθέτουν την ιστορικότητα του
ανθρώπου ως προσώπου.
§2 Στο νεοελληνικό status της παρούσας τραγωδίας της
ζωής, την ως άνω ιστορικότητα τέμνει εγκαρσίως και καθέτως η παράνοια και
η ειδεχθής ωμότητα της φεουδαρχικο-καθεστωτικής «αριστεράς».
Οι πρωταγωνιστές/τα πρόσωπα της καλπάζουσας τραγωδίας δεν είναι ούτε
ήρωες –ενεργά σύμβολα του Αισχύλου και του Σοφοκλή– ούτε αντιήρωες –ενεργά
σύμβολα του Ευριπίδη– παρά τα πιο αυτοπεριφρονημένα όντα της
σύγχρονης κοινωνίας, χωρίς προσωπικότητα και αξιοσύνη παρά μόνο με πολύκροτα προσωπεία, επομένως γνωσιο-οντο-λογικώς άκυρα. Η
εκτεχνικευμένη [=χωρίς νοηματισμό] «Γνώση» τέτοιων όντων τα «εφοδιάζει» μόνο με
μια νηπιακή, εν πολλοίς, αν όχι
σαλεμένη, νοημοσύνη, ώστε να αντισταθμίζουν την αναισθησία, την
ανικανότητα και τη βαρβαρότητά τους με την ασυγκράτητη εξουσιομανία· να βλέπουν
την τελευταία δηλαδή ως την υπόληψη ενός «ισχυρού» Εαυτού απέναντι στην ανυποληψία του μοχθηρού-παραλυτικού
τους Είναι. Απεναντίας, τα τραγικά πρόσωπα της αρχαίας τραγωδίας αποτελούν ανθρώπινα σύμβολα, ικανά να
επιβιώνουν σε όλες τις εποχές. Γιατί; Επειδή ενσαρκώνουν το
τραγικό στοιχείο της γνώσης: ομιλούν τη γνήσια γλώσσα αυτού
που φέρει στο νου του ο άνθρωπος και αναγκάζεται να υπο-φέρει στη
ζωή του: δυσάρεστες, δεινές καταστάσεις του βίου, «στυγίους δὲ βροτῶν λύπας»
[=μαύρες λύπες των θνητών (Ευριπίδη: Μήδεια, στ. 195)], χωρίς κάποια άλλη γλώσσα να μπορεί να
μεταδώσει παραμυθία, παρηγορητικό λόγο. Έτσι, θάνατοι και ανήκουστες συμφορές
χτυπούν τα σπίτια ( «θάνατοι δειναί τε τύχαι σφάλλουσι δόμους »
ό.π., στ. 198), τη στιγμή μάλιστα που οι «παραφουσκωμένοι βάτραχοι» της
παράφρονης «αριστεράς» έχουν «γεμάτο
μπροστά τους το τραπέζι» («εὔδειπνοι
δαῖτες», ό.π.
στ. 202), αλλά εντελώς αδίσταχτα
θέλουν να φαίνονται πως «αγωνιούν» για
το άδειο τραπέζι των πεινασμένων. §3 Πίσω από τα τραγικά πρόσωπα, η τραγική γνώση
ομο-λογείται από τη γλώσσα της ανθρώπινης μοίρας. Μια μοίρα
ουσιωδώς κοινή τότε και τώρα. Η συγκεκριμένη γλώσσα δεν
εκφράζει απλώς τραγικά συμβάντα, αλλά στήνει εμπρός μας αυτό τούτο το
τραγικό μας Είναι ως το Dasein [=ως την παρούσα ύπαρξη], που δεν μπορεί
να ελέγξει τη μοίρα του. Το εν λόγω Dasein δεν απηχεί μια μεμονωμένη ύπαρξη, όσο
κι αν κατονομάζεται ως το εκάστοτε ορισμένο
ενικό-Είναι –π.χ. Αγαμέμνων, Ορέστης, Μήδεια κ.λπ.– αλλά κατονομάζει
διαμεσολάβηση σχέσεων ανάμεσα στα άτομα· ας πούμε, οικογενειακές σχέσεις (π.χ.
Αγαμέμνων, Ιφιγένεια ή Ορέστης), σχέσεις
εξουσιασμού και αντεξουσιασμού (π.χ. Κρέων, Αντιγόνη) κ.λπ. Ο ρόλος του
τραγικού προσώπου είναι καθοριστικός: αυτό ενσαρκώνει, στην ποιητική γλώσσα της
τραγωδίας, τη γνώση και τη σκέψη,
συνεπώς και τη δράση που οφείλει να διέπει ή πράγματι διέπει
το παροντικό-Είναι του ανθρώπου. Το τραγικό πρόσωπο εγγυάται και
κατευθύνει την ποιότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας. Στο πνεύμα μιας τέτοιας
επικοινωνίας έρχεται στο Είναι ως ο πομπός που μεταδίδει
γλωσσικά σήματα: νοηματικά πολλοστημόρια γνώσης, που δίνουν την αφορμή ή το
έναυσμα, συνειδητά ή μη, για να απελευθερώνεται μια πολλαπλότητα
γλωσσικών μορφών –πέρα από τη γλώσσα των λέξεων– όπως π.χ. γλώσσα
οπτική, γλώσσα του βλέμματος κ.λπ. και να αναγγέλλει το πρωτάκουστο, το
πρωτοφανέρωτο: ας πούμε, το θλιμμένο πρόσωπο του αγγελιαφόρου, το ανήσυχο μάτι,
η σκυθρωπή του όψη, όταν μεταφέρει θλιβερές ειδήσεις, αναγγέλλει κάτι το
δεινό πολύ πιο άμεσα και άκρως παραστατικά συγκριτικά με την
λεκτική έκφραση. §4 Κατ’ αυτό τον τρόπο, ο θεατής δεν μένει απλώς
χειροκροτητής –όπως συμβαίνει σήμερα με τον παθητικό και ακαλαίσθητο
άνθρωπο του μαζοποιημένου θεατριζόμενου– αλλά
συμμετέχει ενεργά και γι’ αυτό προικοδοτείται με την τραγική γνώση.
Έτσι είναι σε θέση να εκφράζει –να ομο-λογεί με τον δικό του τρόπο– φόβο
και έλεος για λογαριασμό του πάσχοντος τραγικού προσώπου. Η άλλη αυτή
γλώσσα προηγείται της γλώσσας των λέξεων και προετοιμάζει το έδαφος για ό,τι
χρειάζεται να γνωστοποιηθεί ή να αναγγελθεί. Η γνωστοποίηση ή η αναγγελία τότε
συνιστά μια σχετικά αυτόνομη στοχαστική
παρέμβαση του κήρυκα στο όλο δράμα που παίζεται. Για παράδειγμα, στον Αγαμέμνονα του
Αισχύλου, ο κήρυκας στοχάζεται κατά πόσο είναι φορέας ευτυχίας ή δυστυχίας και
τούτο επιτρέπει να φωταγωγείται όλο το περιβάλλον των γλωσσικών σημάτων που πρόκειται να
ακολουθήσουν. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τη ζωντανή πολυμορφία της
γλώσσας, η οποία (πολυμορφία) συνήθως εκδηλώνεται ως κίνηση από
την όψη, τη θέα, το ορατό, προς τον Λόγο, προς το ποιητικό λέγειν και ομιλείν,
και από κει προς τη σκέψη. Μια τέτοια κίνηση φαίνεται να είναι ιδιαίτερα
αισθητή στα έργα του Ευριπίδη. Γενικώς ειπείν, η αρχαία τραγωδία κινείται
σε ένα επίπεδο ριζικών συγκρούσεων ανάμεσα σε διάφορα οντολογικά στρώματα
του ανθρώπινου Είναι και κυοφορεί ένα είδος αναίρεσης του συμβατικού
πολιτεύεσθαι (με την ευρεία έννοια) στην ιδιωτική και δημόσια ζωή του ανθρώπου.
Μοιάζει να συντρίβει τα όρια μιας ενδοκοσμικής ύπαρξης και να διανοίγει τον
θεατή στην αυθεντική επίγνωση των ορίων του ως Dasein. Και τούτο σε αντίθεση με τον σημερινό
θεατριζόμενο μαζάνθρωπο, συμπεριλαμβανομένου και του σφόδρα
κρετίνου πολιτικού, που ως επί το πλείστον παρακολουθεί την αρχαία τραγωδία με το βλέμμα
θορυβοποιού της μαζικής κουλτούρας και
ο οποίος, ελλείψει κριτικού λόγου, όταν θέλει να «μετα-στοχαστεί» επί του θεατρικού δρώμενου, παπαγαλίζει λέξεις-φράσεις
σαν τις παρακάτω: θαυμάσιο, υπέροχο, εξαίσιο, συγκλονιστικό ….
