Emmanuel Lévinas
1906-1995
§1. Το ερώτημα για τον Άλλο, για την αναγνώρισή του, για την ευθύνη απέναντί του τίθεται από τον Lévinas σε ένα σχεδόν εντελώς διαφοροποιημένο υπόβαθρο, λαμβάνοντας υπόψη και τις πολιτικές, κοινωνικές, οικολογικές και οικονομικές συνθήκες διαβίωση. Όλη η σχετική φιλοσοφική του θεώρηση βασίζεται στην κεντρική θέση του απόλυτα Άλλου. Σύμφωνα με τον Lévinas, αυτός ο Άλλος έχει υποβαθμιστεί από την υποκειμενικά προσανατολισμένη γένεση της φιλοσοφίας και έχει ξεφύγει από την οπτική γωνία των φιλοσόφων, αν και είναι η θεμελιώδης βάση της ηθικής, την οποία ο Lévinas περιγράφει ως την «πρώτη φιλοσοφία». Περνώντας όλα μέσα από τις διαδικασίες υποκειμενοποίησης, ο Άλλος έχει χάσει τη σημασία του για τον φιλοσοφικό λόγο, τον ζωτικό του χώρο τον έχουν σφετεριστεί και ο ίδιος έχει γίνει ανέστιος λόγω της προσπάθειας του υποκειμένου για εξουσία. Με δεδομένα αυτά, ο Levinas στοχεύει στην ουσιώδη μεταβολή, στον καθαυτό μετασχηματισμό της ηθικής. Αυτός ο μετασχηματισμός έγκειται στο να συγκεντρώνεται το βλέμμα του νου ξανά και ξανά στον Άλλο· κάτι που συνεπάγεται την αντιστροφή της σχέσης εξουσίας μεταξύ του υποκειμένου και του Άλλου, μετατρέποντας τη συνάντηση, την αντιπαράθεση και τελικά την αναμενόμενη ανάληψη της ευθύνης για τη ζωή του άλλου σε στιγμές συγκρότησης του υποκειμένου. Κατ’ αυτό το πνεύμα, το υποκείμενο θέτει τον εαυτό του μπροστά σε υψηλές απαιτήσεις, εάν θέλει να τον κατανοεί ως ολότητα.
§2. Αυτές
οι απαιτήσεις συνδέονται με τη συνάντηση
του Άλλου, καθώς δεν μπορεί πλέον να αντλήσει την ύπαρξή του από τον εαυτό του,
ευθύς ως έχει συναντήσει τον Άλλο. Στη φυσική συνάντηση των δύο,
πραγματοποιείται η ηθική διεκδίκηση του υποκειμένου από τον Άλλον, ο οποίος
στηρίζει τη θέση του σε μια ιστορία περιθωριοποίησης και καταπίεσης. Τη στιγμή
της συνάντησης, η σχέση εξουσίας μεταξύ των δύο δρώντων αντιστρέφεται· το προηγουμένως ενεργό υποκείμενο καλείται σε
παθητικότητα από τον Άλλο, ανοίγεται στις ηθικές απαιτήσεις του Άλλου. Το
υποκείμενο που επικαλείται ο φιλόσοφος με αυτή τη μορφή συναινεί στην πρακτική
του να είναι-για-τον-Άλλο τη στιγμή της συνάντησης με τον Άλλο. Για τον
Lévinas, αυτή η είσοδος στο Είναι-για-τον-Άλλο
δεν ισοδυναμεί με την αυτο-εγκατάλειψη
του υποκειμένου· μάλλον, είναι το Είναι-για-τον-Άλλο και η ευθύνη που αναλαμβάνεται σε αυτό για τη ζωή του Άλλου, η οποία
αποτελεί τη βάση της συγκρότησης και αναγνώρισης του υποκειμένου. Η σκέψη του
Emmanuel Lévinas για την ετερότητα παρουσιάζει ένα
νέο, θεμελιωδώς αλλαγμένο μονοπάτι ηθικής, καθώς δεν είναι πλέον το υποκείμενο
που θέτει το ερώτημα «τι πρέπει να κάνω;», αλλά μάλλον η στροφή του προς τον Άλλο
και η αναγνώριση στη γυμνότητα του
προσώπου αυτού του Άλλου του ηθικού του έργου. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η επιτακτική ανάληψη
ευθύνης ισχύει για κάθε αντιπροσωπευτικό άνθρωπο της απόλυτης ετερότητας και,
επομένως, ανεξάρτητα από την κοινή
πολιτιστική, θρησκευτική ή εθνική πίστη.
§3. Η
κεντρική στιγμή της ηθικής θεωρίας του Lévinas είναι η ευθύνη, η οποία μπορεί να θεωρηθεί θεμελιώδης για τη συγκρότηση του
υποκειμένου αυτού καθαυτού. Αυτή η ευθύνη είναι αρχικά μια αντίδραση σε αυτό που εμφανίζεται στη συνάντηση και ταυτόχρονα το
αποφεύγει: το πρόσωπο. Η απάντηση που απαιτεί ο άλλος μέσα από το πρόσωπό του
στη συνάντηση αποτελεί την ηθική επιταγή του να είσαι-για-τον-Άλλο. Σε αυτό το
πλαίσιο επιχειρείται να τονιστεί η σύνδεση
μεταξύ του προσώπου, της απάντησης και της ευθύνης που προκύπτει για τον Άλλο.
Η άπειρη ευθύνη που βρίσκεται στην
απάντηση, σε μια αντίδραση στο πρόσωπο, είναι η βάση μιας σχέσης που ξεκινά με
την εισβολή του Άλλου και
ολοκληρώνεται στο Είναι-για-τον-Άλλο. Η αφετηρία του Lévinas προέρχεται από τη
φιλοσοφική παράδοση της Φαινομενολογίας
και σε ορισμένα σημεία συμπίπτει με τις δηλώσεις μιας εβραϊκής παράδοσης σκέψης,
στην οποία η ευθύνη που απαιτείται από το υποκείμενο για το άλλο υπερβαίνει
κατά πολύ τις πράξεις του καθενός και δεν μπορεί να επιλεγεί ελεύθερα. O καθορισμός της έκτασης και των ορίων
αυτής της ευθύνης, δεν έγκειται επομένως στην εξουσία του υποκειμένου. Ο Λεβινάς
αναπτύσσει περαιτέρω αυτή τη θεωρητική βάση, στη συνάφεια της εξέτασης της σημασίας,
του νοήματος του Άλλου και των
πιθανοτήτων να γίνει κανείς υποκείμενο. Η κριτική του στρέφεται ενάντια στην
οπτική μιας Φαινομενολογίας που βασίζεται
σε μια σκόπιμη σχέση με τον κόσμο στον οποίο συγκροτείται η υποκειμενικότητα.
§4. Το
επίκεντρο λοιπόν της σχέσης με τον κόσμο
είναι η συνάντηση με το πρόσωπο
άλλων ανθρώπων. Αυτό δεν πρέπει να εντοπίζεται στο επίπεδο της αισθητηριακής
αντίληψης, αλλά θα πρέπει να διαφοροποιείται από οποιοδήποτε πιθανό
περιεχόμενο.Το πρόσωπο διακόπτει την τάξη του ιδίου μέσω της εμφάνισής του· αυτή η διακοπή οδηγεί σε
αναφορά του Ίδιου στο Άλλο, γιατί το πρόσωπο μιλά με άμεση μορφή και
απευθύνεται στον Άλλο. Η εισβολή και οι απαιτήσεις του Άλλου μας θυμίζουν ότι
είμαστε και πρέπει να είμαστε για τον Άλλο. Αυτό το Είναι-για-τον-Άλλο
αποτελείται από το «κάλεσμα» και η
απάντηση σε αυτό συνιστά την ύπαρξη του υποκειμένου ως απάντηση στον Άλλο[1].
Αυτό το αναπόφευκτο της απάντησης, με το οποίο έρχεται αντιμέτωπο το άτομο
αντιπροσωπεύει τον πυρήνα της ηθικής
ευθύνης του Lévinas, κάτι που σημαίνει ότι όλες οι ανθρώπινες ενέργειες
αναφέρονται και απευθύνονται σε έναν Άλλο με τη μορφή απάντησης. H συνάντηση επομένως με τους άλλους
σημαίνει άνοιγμα σε μια ηθική κοινότητα
που δεν συνδέεται με εθνοτικές, πολιτιστικές και θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αυτή
η μορφή κοινότητας πρέπει να γίνει κατανοητή ως μια κοινότητα πέρα από
τις
διαχωριστικές
κατασκευές
ταυτότητας·
η
διαφάνεια
που
είναι
εγγενής
σε
αυτή
τη
μορφή
κοινότητας
επιτρέπει,
για
πρώτη
φορά,
μια
συνάντηση
στο
ύψος
των
ματιών
και
της
αντίστοιχης αντιπροσώπευσης που πραγματοποιείται στη συνάντηση με τον Άλλο.
Με βάση τις πολιτικές και κοινωνικές συνέπειες της ηθικής του Lévinas, είναι
κεντρικό ότι οι άνθρωποι δεν καθορίζονται από βιολογικά ή γενικά
χαρακτηριστικά, αλλά από τη συνάντηση με τον Άλλο. Αυτό σημαίνει ότι ο Άλλος δεν είναι «άνθρωπος» από την αρχή, αλλά
αναγνωρίζεται μόνο «ως άνθρωπος» μέσω
της απάντησης. Η ανθρωπότητα εδώ είναι μια απόδοση υποδεέστερη της
συνάντησης. Αυτή η μορφή αναφοράς μπορεί να εντοπιστεί εξετάζοντας τις
θεωρητικές αναφορές του αποδέκτη και να επεκταθεί για να συμπεριλάβει την
κοινωνική και πολιτική διάσταση που προτείνει ο Lévinas στην έννοια του τρίτου.
Σύμφωνα συνεπώς με τον φιλόσοφο, αμφισβητείται η πιθανότητα να γίνει ένα
σολιψιστικό υποκείμενο: ο άλλος είναι ήδη υφασμένος στην υποκειμενικότητα και
επομένως το να είναι κανείς χωρίς ευθύνη είναι αδύνατον. Αυτή η ευθύνη για τον Άλλο
προκύπτει από την έννοια της έκθεσης και τις μορφές της ηθικής αντίστασης ή
πτώσης, που είναι εγγενείς σε αυτή την έννοια.
