1844‒1900
Δημοκρατία:
από την ελευθερία στην ανελευθερία;
§1. Η έννοια της δημοκρατίας κατανοείται από τον Νίτσε υπό έναν ευρέως πολλαπλό τρόπο και όχι αποκλειστικά ομοιογενώς και ανεξάρτητα από τις εκάστοτε ιστορικές περιστάσεις. Στο πρώιμο και ύστερο έργο του, αντιτίθεται σταθερά και σθεναρά στις ποικίλες λογικές περί δημοκρατίας και στις παντοειδείς μορφές της. Και τούτο, διότι την θεωρεί ως το πιο ισοπεδωτικό πολίτευμα, που συνθλίβει το δημιουργικό ένστικτο των ατόμων και αποθρασύνει τα άγρια ένστικτα και συνακόλουθα την κτηνώδη συμπεριφορά της αγελαίας μάζας. Στην
«Παρακαλώ να μας δοθεί ο λόγος. Ο δημαγωγικός
χαρακτήρας και η πρόθεση να επηρεάσουν τις μάζες είναι σήμερα το κοινό στοιχείο
όλων των πολιτικών κομμάτων: λόγω αυτής της πρόθεσης είναι όλα αναγκασμένα να
μετατρέπουν τις αρχές τους σε μεγάλες τοιχογραφίες ηλιθιοτήτων και έτσι να τις
ζωγραφίζουν στον τοίχο. Αυτό δεν μπορεί να αλλάξει πια … γιατί στη σφαίρα τούτη
ισχύει αυτό που λέει ο Βολταίρος: «από τη στιγμή που αρχίζει να σκέφτεται ο
λαουτζίκος, όλα είναι χαμένα».[1]
§2. Κατά την ίδια εποχή ‒και στο ίδιο έργο‒ υιοθετεί την έννοια της δημοκρατίας ως προσωρινό
μέσο για
την σταθερότητα και την υπέρβαση του στρατιωτικού εθνικισμού. Κάνει
λόγο για έναν ασυγκράτητο εκδημοκρατισμό της Ευρώπης, τον οποίο δεν μπορεί να
ανακόψει καμιά δύναμη. Αξιολογεί αυτόν τον εκδημοκρατισμό ως ένα από τα σημαντικά προφυλακτικά μέτρα, ικανά να
διαχωρίζεται η νεωτερική αντίληψη της πολιτικής ζωής από τον Μεσαίωνα.
Αποτελούν
«πέτρινα φράγματα και προστατευτικά τείχη ενάντια σε
βάρβαρους, ενάντια σε λοιμούς, ενάντια στη σωματική και πνευματική
υποδούλωση!»[2].
Συζητά, κατ’ αυτό το πνεύμα, για μια «μελλοντική
δημοκρατία» που θα πάρει τον χαρακτήρα μιας «ευρωπαϊκής λίγκας των Εθνών»,
όπου το κάθε μεμονωμένο Έθνος θα αντιστοιχεί σε ένα καντόνι και η
γενική οργάνωση αυτής της ένωσης θα γίνεται έτσι, ώστε να εξασφαλίζονται
τα συμφέροντα των μεγάλων καντονιών και ακολούθως εκείνων όλης
της ένωσης (ό.π., σ. 384). Εδώ ο Νίτσε μιλάει πολύ προφητικά για μια
πολιτική οργάνωση, σε
επίπεδο Ευρώπης τουλάχιστο, που φαινομενικά παραπέμπει σε ό,τι δείχνει να
είναι σήμερα η Ευρώπη, ως πολιτική και οικονομική ένωση. Στην πραγματικότητα
ωστόσο η σημερινή πολιτικο-οικονομική κ.λπ. οργάνωση της Ευρώπης είναι
μια επικίνδυνη καρικατούρα της σύλληψης που πρώτος ο φιλόσοφος
έφερε σε συζήτηση.
§3. Η κατά Νίτσε μελλοντική
μορφή της δημοκρατίας χαρακτηρίζεται από την ανεξαρτησία της γνώμης,
του τρόπους ζωής και της απασχόλησης. Πόρρω απέχει ακόμα από το να έχει
πραγματωθεί και κινδυνεύει από τους μη κατέχοντες, από τους πλούσιους και
από τα πολιτικά κόμματα.[3]
Διακρίνεται σαφώς από τις σημερινές μορφές, όπως αυτή του κοινοβουλευτισμού:
«Εξ αποστάσεως. ‒Ο κοινοβουλευτισμός, δηλαδή η δημόσια άδεια να μπορείς να επιλέγεις ανάμεσα
σε πέντε βασικές πολιτικές γνώμες, κολακεύει και κερδίζει την εύνοια όλων
εκείνων, που θα ήταν πρόθυμοι να φαίνονται ανεξάρτητοι και ατομικιστές και να
παλεύουν για τις δικές τους απόψεις. Εν τέλει όμως είναι αδιάφορο, αν η
αγέλη εξαναγκάζεται να έχει μόνο μια γνώμη ή αν διατηρεί το δικαίωμα
να έχει πέντε. ‒Όποιος παρεκκλίνει από τις πέντε δημόσιες γνώμες και στέκει απόμακρα, έχει πάντα όλη την αγέλη εναντίον του.[4]
Εδώ ο Νίτσε καταφέρεται κατά του
κοινοβουλευτισμού ως ενός δημαγωγικού
κέντρου και υπό την οπτική του ισοπεδωτικού ρόλου της δημοκρατίας, χέρι – χέρι με τον σοσιαλισμό (=πάσης φύσεως μορφές
σοσιαλδημοκρατίας και σοσιαλισμού), κατά τον ραγδαίο εκφυλισμό της σε μαζική
δημοκρατία. Στο ίδιο κύκλο σκέψεων φέρνει σε συζήτηση την ιδέα πως η
δημοκρατία διασπά τις άκαμπτες ταξικές ιεραρχίες και έτσι απελευθερώνει
ατομικές φιλοδοξίες, ενώ συγχρόνως δεν παύει να αποκαλύπτει τις θορυβώδεις και όχι λιγότερο ανεδαφικές φλυαρίες των σοσιαλιστών της εποχής του περί ελεύθερης μελλοντικής
κοινωνίας.[5]
§4. Η κεντρική έννοια πάντως της
συνολικής σκέψης του Νίτσε, κι όχι μόνο της πολιτικής, είναι αυτή του Αγώνος.
Υπό τον αστερισμό αυτής της έννοιας, χαρακτηριστικής της δυναμικής
εξέλιξης της σκέψης του, κρίνει ή επικρίνει, ανάλογα με την περίπτωση,
τη δημοκρατία εν γένει ή διάφορες επί μέρους μορφές εκδήλωσής
της ή εφαρμογής της, αλλά και γενικότερα το κράτος με τις εκάστοτε εξουσιαστικές μορφές του. Οι νέες ιδέες του,
όπως ο ίδιος τις εννοεί, δηλαδή οι εν εξελίξει πτυχές ή μορφές της σκέψης του,
σε συνάφεια και με τον ανερχόμενο μηδενισμό στην Ευρώπη,
αναγνωρίζουν την ηθική, πάνω στην οποία στηρίζεται όλο το πολιτικό και
δη το δημοκρατικό οικοδόμημα της Ευρώπης, ως ηθική του αγελαίου
ζώου.[6]
Το πλέγμα έτσι των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων αποκτά μηδενιστικά χαρακτηριστικά,
με αποτέλεσμα ο παθητικός μηδενισμός να οδεύει προς την
απόλυτη κυριαρχία του, αποστερώντας τον άνθρωπο
«από την πίστη στο δίκιο του, στην αθωότητα· κυριαρχεί η ψευδολογία, ο οπορτουνισμός».[7]
Την ίδια στιγμή διακρίνει σε τούτη την
ψευδολογία και τον οπουρτουνισμό το γνωσιοντολογικό
θεμέλιο όλων των κοινωνικο-πολιτικών θεσμίσεων του ανθρώπου· κατ’ επέκταση το δημοκρατικό
κίνημα αποβαίνει:
«όχι απλώς μια μορφή κατάπτωσης της οργανωμένης ζωής στη
σφαίρα της πολιτικής, αλλά και μορφή κατάπτωσης‒μείωσης του ανθρώπου, καταδίκης του στην κατάσταση του μέτριου/της
μετριότητας και της απώλειας της αξίας του».[8]
Όλα, επομένως, τα πολιτικά‒πολιτισμικά επιτεύγματα
της Ευρώπης, δηλαδή εκείνα που κατονομάζουν οι εκάστοτε, κάτω και του
μετρίου, πολιτικοί ηγέτες της ως τέτοια, αλλά και καθετί που
προβάλλουν ως πρόοδο είναι τα πυρηνικά στοιχεία της ηθικής της αγέλης και αποτελούν τον μέγιστο κίνδυνο να φτάσει ο άνθρωπος σε
ολικό, καθολικό και συλλογικό εκφυλισμό
και μάλιστα υπό την ετικέτα του «ανθρώπου του μέλλοντος», για τον
οποίο μιλούν κατά κόρο
«οι μπουνταλάδες και χοντροκέφαλοι
σοσιαλιστές».[9]
Τέτοιους μπουνταλάδες δημοκράτες,
σοσιαλιστές, απάτριδες κ.λπ. δεν τους βρίσκουμε αποκλειστικά σε ένα παρωχημένο παρελθόν, κατά το Νίτσε,
αλλά στο αεί παρόν. Είναι αυτοί, που
ακριβώς, επειδή οι ίδιοι έχουν εξαντλημένες
τις λίγες δυνατότητές τους, εργάζονται συνειδητά ή μη για την εξάντληση και των τεράστιων δυνατοτήτων
των ισχυρών φύσεων. Να γιατί, και πάλι με βάση τον λόγο του Νίτσε,
«ο εκδημοκρατισμός της Ευρώπης είναι συγχρόνως μια
ακούσια, χωρίς την ελεύθερη βούληση, ρύθμιση για τη δημιουργία
τυράννων, ‒με κάθε έννοια της λέξης, μαζί και της πνευματικής».[10]
