Ήθος του Λόγου: από τον Όμηρο στον Σωκράτη

 

Αρχαία Ελληνική Ηθική:

Έργο και Λόγος

 

1. Όταν κανείς επιχειρεί να συγκεντρώσει την προσοχή του στην Ηθική ως τέτοια, αδιακρίτως χρονικής περιόδου, ο νους του πηγαίνει ευθέως στην ελληνική αρχαιότητα. Εδώ για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε ο εν λόγω όρος με τη σκέψη ότι τίποτε στον άνθρωπο δεν είναι δεδομένο, πέραν της βιολογικής του συνθήκης, και όλα καθορίζονται με βάση τον τρόπο ζωής, που επιλέγει κανείς για να ζει, όχι μόνο απλώς αλλά και καλώς. Πώς λοιπόν αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι Έλληνες την Ηθική; Η έννοια της Ηθικής σχετιζόταν με αυτή τούτη την ουσία και

την παρουσία της ανθρώπινης ύπαρξης στην κοινοτική ζωή. Καθοριστικές προς τούτο ήταν και οι ποικίλες ιδέες, που αναπτύχθηκαν σε επίπεδο λογοτεχνίας, φιλοσοφίας ή φιλοσοφίας της ιστορίας. Υπό μια γενική έποψη, οι αντιλήψεις περί Ηθικής σχετίζονται με την αγαθή και την κακή πράξη, με την πρόθεση (αρχαία: προαίρεσις), δηλαδή με τα κίνητρα για την πράξη, με την αρετή και την έξι, ήτοι με τον τρόπο και τις δυνάμεις, με τις οποίες ενεργεί και πραγματοποιεί κανείς τους σκοπούς του, ακόμη με το εκούσιον, δηλαδή με την ευθύνη της πράξεώς του, θεμελιωδώς δε με τις ισχύουσες πολιτισμικές και πολιτικές αντιλήψεις, καθώς και με τις πολυσήμαντες φιλοσοφικές θεωρήσεις.

2. 8ος ‒7ος αι. π.Χ.: Σχετικά με τις ηθικές αντιλήψεις αυτής της εποχής σημαντική μαρτυρία αποτελούν τα Ομηρικά έπη. Εδώ είναι ήδη όχι μόνο εμφανείς αλλά και πανταχού παρούσες σχετικές αντιλήψεις που αφορούν την ηθική του πολεμιστή. Γιατί μια τέτοια ηθική; Επειδή δεσπόζουσα κατ’ αυτήν την εποχή ήταν η αρχή του πολέμου. Τρωικός πόλεμος, μετακινήσεις διάφορων φυλών, κατακτήσεις, διαδοχές ενός φύλου από το άλλο: Αχαιοί, Αργείοι, Δωριείς, και άλλα πολλά.  Οι ομηρικοί ήρωες διακρίνονται για την ανδρεία τους και πολεμούν για μια ανάλογη δόξα· κάθε προσβολή οδηγεί σε έριδες και συγκρούσεις. Η προσβολή π.χ. του Αχιλλέα από τον ανώτερό του ιεραρχικά Αγαμέμνονα και η απόσυρσή του από τη μάχη είναι καθοριστική για την έκβαση του πολέμου. Ο στρατός των Ελλήνων [=Αχαιών κ.λπ.] κινδυνεύει να ηττηθεί κατά κράτος. Από την πλευρά των Τρώων, ο εξίσου ανδρείος Έκτορας πολεμά με απαράμιλλη ανδρεία για τα υπεράσπιση της πατρίδας: «Εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» (Ιλιάδα Μ΄). Ο πόλεμος, κατά ταύτα, στη συγκεκριμένη εποχή σχετίζεται με την υπεράσπιση της πατρίδας ή κάποιου παρόμοιου παράγοντα, που μπορεί να ενώσει όλες τις φυλές των Ελλήνων.

3. 6ος ‒5ος αι. π.Χ.: Ηθική του προσωκρατικού στοχασμού. Θεμελιώδες γνώρισμα αυτής της Ηθικής είναι η ορθολογική οργάνωση του βίου των ανθρώπων. Αυτή η οργάνωση καθίσταται δυνατή με τη συμπαντική γνώση, με τη γνώση της φύσης, της ρίζας του ανθρώπινου Είναι, ώστε να μπορεί ο άνθρωπος να καλλιεργεί τον καθολικό Λόγο και να ερμηνεύει τα φαινόμενα με βάση τη διαλεκτική του Λόγου, τη διαλεκτική δηλαδή του νοήματος και μη-νοήματος των συμβαινόντων στον κόσμο και την Πόλη: «ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων» (Ηράκλειτος). Κατ’ αυτή τη περίοδο αρχίζουν να διαμορφώνονται και βασικές έννοιες ή να διατυπώνονται σκέψεις, για τη  δικαιοσύνη, τον πολιτικό βίο, για το Είναι/Ον, για το γίγνεσθαι, για την αγάπη (φιλία) και το μίσος (νείκος), για τον πόλεμο-έριδα κ.λπ.

4. 5ος αι. π.Χ.: Σοφιστική και Σωκρατική Ηθική. Η φιλοσοφική σκέψη και γενικότερα ο στοχασμός συστηματοποιείται γύρω από το ερώτημα για το αγαθό και το κακό και για τον άνθρωπο, ως ατομικό, κοινωνικό, πολιτικό ον. Το πρόβλημα της ηθικής πράξης τίθεται τώρα στο επίκεντρο του πολυκύμαντου αυτού στοχασμού. Η πολιτεία, η πολιτική κοινότητα, φτάνει σε μια υψηλή ανάπτυξη και στη συνέχεια πέφτει σε μια αξεπέραστη πλέον ιστορικά ηθική κρίση, κατά την οποία η φθορά και η διαφθορά των δημοσίων και ιδιωτικών ηθών δεν έχει προηγούμενο. Κάτι ανάλογο με ό,τι συμβαίνει στη σύγχρονη  πολιτεία. Η ως άνω κρίση οξύνεται χωρίς ανάκαμψη λόγω του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο πόλεμος τούτος είναι η πιο αληθινή μαρτυρία για την ποιότητα της σχέσης: πολιτική και ηθική. Όπως μας λέει ο Θουκυδίδης, με μοναδικό τρόπο, καθ’ όλη την περίοδο του πολέμου, τα άτομα ταυτίζουν το αγαθό ή κακό με ό,τι ωφελεί ή βλάπτει το εκάστοτε συμφέρον τους, με τη σκοπιμότητα της στιγμής. Το συμφέρον της πολιτείας εγκαταλείπεται, ό,τι λογιζόταν ως τώρα ιερό και νόμιμο συνθλίβεται. Σε επίπεδο συνεργασίας των πόλεων κυριαρχεί το δίκαιο του ισχυροτέρου και επιβάλλεται είτε με την πειθώ είτε με τη βία. Έτσι το ήθελε η εποχή αλλά και η ίδια η δομή της κοινωνίας.
5. Από την πλευρά της φιλοσοφίας της ιστορίας, όσα μας περιγράφει εκτενώς ο Θουκυδίδης για την άνοδο και την πτώση των πόλεων, για την ηθικο-πολιτική κατάπτωσή τους και για την παρακμή που ερχόταν με ιλιγγιώδη ταχύτητα, επαναλαμβάνονται σήμερα, με όρους ασφαλώς της δικής μας εποχής αλλά με τον ίδιο χαρακτήρα και την ίδια ένταση. Όσο κατ’ εκείνη την εποχή η ηθική παράδοση υποχωρεί, τα ισχύοντα «νόμιμα» εξαφανίζονται, η πολιτική ηθική εκφυλίζεται, τόσο αναπτύσσεται ο φιλοσοφικός, με την ευρύτερη έννοια, στοχασμός και επιχειρεί να συζητήσει τα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Πιο ειδικά, οι σοφιστές, κατά περίπτωση, διατυπώνουν σημαντικές ιδέες για την ηθική, είτε εξηγώντας την γενετικά, εξελικτικά, κάτι περίπου με ό,τι επιχειρεί ο Νίτσε στη σύγχρονη εποχή, είτε σχετικοποιώντας την έννοια του αγαθού, εννοώντας πως δεν υπάρχει μια τέτοια έννοια καθολικής ισχύος, παρά μόνο σχετιζόμενη με την ιδιαιτερότητα του ατόμου και των  κοινωνικών-πολιτικών του σχέσεων: Ηθική του σχετικισμού.

6. Ο Σωκράτης, απεναντίας, υποστηρίζει τον καθολικό χαρακτήρα του αγαθού, αρκεί να μπορεί κανείς να ορίσει το τελευταίο με τρόπο, που να ισχύει για όλους τους ανθρώπους, πέρα από κάθε είδους υποκειμενισμούς, ιδεολογικές συγκυρίες, φυλετικές ή πολιτικές διαφοροποιήσεις. Ο Σωκράτης, απ’ αυτή τη σκοπιά, θεωρείται ως ο πρώτος νεωτερικός στοχαστής, νεωτερικός κατά Λόγο και όχι βέβαια χρονολογικά. Σύμφωνα λοιπόν με τον φιλόσοφο, εάν η πολιτική κοινότητα μάθει να σκέφτεται με τον ως άνω τρόπο, δηλαδή να αναζητεί τον καθολικό ορισμό του αγαθού και μια αντίστοιχη καθίδρυσή του, τότε και η πολιτεία θα ανυψωθεί ηθικο-πολιτικά και οι άνθρωποι: άρχοντες και αρχόμενοι θα ισορροπούν, όντας ενάρετοι, εντός αυτής της κοινότητας. Τη Σωκρατική θεωρία περί Ηθικής και διαλογικής της διερεύνησης θα αναπτύξει συμπαντικά πλέον και σε επίπεδο διαλεκτικής φιλοσοφίας ο κορυφαίος Φιλόσοφος για την αρχαία και τη σύγχρονη εποχή, ο Πλάτων, και θα συνεχίσει ο καθ’ όλα ισάξιός του, ο Αριστοτέλης. Κεντρικός άξονας της πολιτικής ηθικής και του ήθους του Λόγου για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη είναι η πολιτική κοινότητα: η πολιτεία.