Ηράκλειτος: Από το Χάος στο Φάος

 

§1. Μόλις κυκλοφόρησε ένα νέο βιβλίο με τίτλο: ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ: Από το Χάος στο Φάος. Εκδόσεις Διανόηση, Αθήνα 2025 στη σειρά: Γραμματική των Φιλοσόφων. Σ’ αυτή τη σειρά εκδίδονται αφιερωματικοί τόμοι σε μεγάλους φιλοσόφους. Το ξεκίνημα έγινε με τον Ηράκλειτο. Θα ακολουθήσει ο Αριστοτέλης. Ο αφιερωματικός τόμος για τον Ηράκλειτο αποτελείται από εισαγωγή και δυο μέρη: το πρώτο μέρος περιλαμβάνει άρθρα-μελέτες για την Ηρακλείτεια σκέψη και το δεύτερο κείμενα του Ηράκλειτου, μετάφραση και φιλοσοφική τους ερμηνεία. Επιμέλεια της έκδοσης: Δημήτρης Τζωρτζόπουλος. Τα περιεχόμενα έχουν ως εξής:

Ελληνική Φιλοσοφία: Προσωκρατικοί (1)

 

 

Οι προσωκρατικές απαρχές της Ελληνικής φιλοσοφίας

                                                                   §1

Η διαλεκτική της έννοιας

Η έννοια-όρος «προσωκρατικός» αναφέρεται στην αρχαιότερη φάση της ελληνικής φιλοσοφίας (6ο και 5ο αιώνας π.Χ.) και ταυτόχρονα σε μια πολύ ετερογενή πλειάδα στοχαστών. Περιλαμβάνει, με έναν πολύ πρωτότυπο και θαυμαστό τρόπο, ένα ευρύ φάσμα θεωρήσεων τόσο από εκείνους τους στοχαστές, που προηγήθηκαν του Σωκράτη όσο και από κάποιους συγχρόνους του που δεν περιλαμβάνονται στην κλασική εποχή της ελληνικής φιλοσοφίας· σ’ αυτή δηλαδή που εκπροσωπείται από τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Κοινό εξωτερικό στοιχείο όλων αυτών των προσωκρατικών στοχαστών είναι ότι μόνο αποσπάσματα των έργων τους έχουν διασωθεί. Στους Προσωκρατικούς συναντάμε διαφορετικές κατευθύνσεις της σκέψης, κοινό χαρακτηριστικό των οποίων είναι η αναζήτηση μιας καθολικής αρχής του κόσμου και των πραγμάτων, όπως επίσης και ένα είδος διαλεκτικής αντιπαράθεσης αντιθετικών απόψεων, π.χ. Ηράκλειτος και Ελεάτες, ειδικότερα ο Παρμενίδης. Ο πρώτος πρεσβεύει την αείζωη κίνηση του Είναι, το γίγνεσθαι μέσα στο Είναι ενώ ο τελευταίος την αποκλειστική αμεταβλησία του Είναι, την ανυπαρξία γένεσης και φθοράς, πολλότητας, του γίγνεσθαι. Παρομοίως, οι ατομικοί φιλόσοφοι Λεύκιππος και Δημόκριτος με την αντίστοιχη θεωρία τους επιχειρούν να υπερβούν την αντίθεση ηρακλείτειας και ελεατικής σκέψης. Είναι επομένως φανερό ότι η προσωκρατική σκέψη ανήκει στις πιο πολύπλοκες εκφάνσεις της γενικότερης φιλοσοφικής σκέψης και η κατανόησή της προϋποθέτει συγκεκριμένη εκάστοτε γνώση και ανά-γνωση του κάθε στοχαστή. Για παράδειγμα, η λέξη-έννοια Χάος δεν είναι μονοσήμαντη. Σε κάθε προσωκρατικό στοχαστή ξεχωριστά χρειάζεται να ερμηνεύεται ανάλογα προς τη συνολική του σκέψη, γιατί μπορεί να σημαίνει αταξία, αρρυθμία, κενότητα, κρυπτότητα, σφαιρική περιχαράκωση κ.λπ.

Τι είναι η Ορφική Διδασκαλία;

 

Ορφέας-Ορφισμός

 

Το Χάος και ο Φάνης

 

§1

 Ποιος ήταν ο Ορφέας; Σύμφωνα με το μύθο, ήταν ένας διάσημος τραγουδιστής που τα τραγούδια του μάγευαν ακόμη και δέντρα, βράχους και άγρια ζώα. Θεωρούνταν ο αρχαιότερος ποιητής και τραγουδιστής, ο εφευρέτης της μουσικής και του εξάμετρου. Όταν η νεαρή σύζυγός του Ευρυδίκη πέθανε από δάγκωμα φιδιού, την έφερε πίσω από τον Κάτω Κόσμο με την άδεια του θεού Άδη, τον οποίο ήξερε να συγκινεί με τους θρήνους του· επειδή όμως την αναζήτησε παράνομα, του την πήραν ξανά μακριά. Ο Ορφισμός ήταν μια μυστική διδασκαλία (μυστήρια σε σύστημα από Ορφικούς θεολόγους. Αργότερα αναδιαμορφώθηκε από τους νεότερους, επίσης Θρακικούς, σε λατρεία του Διονύσου· στην πορεία έγινε πολύ πιο  εκστατική, αλλά ακριβώς εξαιτίας αυτού απέκτησε μεγάλη φήμη.

Αριστοτέλης: Περί του Βίου και του Έργου του (2)

 

ΑΡΙΣΤΟΤΈΛΗΣ

384–322/21 π.Χ.

Βίος και Έργο

[συνέχεια]

ΤΟ ΕΡΓΟ

 §1. Τα έργα του Αριστοτέλη τα ταξινόμησε και τα εξέδωσε εκ νέου ο Ανδρόνικος ο Ρόδιος, περίπου το 30 π.Χ., στη Ρώμη ή στην Αθήνα. Πρόκειται για ένα μνημειώδες επίτευγμα, με οδηγό το οποίο ακολούθησαν κι όλες οι μεταγενέστερες εκδόσεις του συνολικού έργου του Αριστοτέλη, φιλολογικά άρτια προσεγμένες ως προς τον ακριβέστερο καθορισμό των ορίων της γνησιότητας των κειμένων και των μεταγενέστερων επεμβάσεων. Τα έργα του Αριστοτέλη μπορούν να χωριστούν σε δυο κατηγορίες: εξωτερικά έργα, που προορίζονται για δημοσίευση, και εσωτερικά ή ακροαματικά έργα, που προορίζονται αποκλειστικά για τους σπουδαστές της σχολής. Από τα πρώτα, ελάχιστα σώζονται, μερικοί τίτλοι διαλόγων και μερικά αποσπάσματα ενός προτρεπτικού λόγου για τη φιλοσοφία (Προτρεπτικός) και των διαλόγων Εύδημος ή Περί Ψυχής και Περί Φιλοσοφίας. Στην ουσία αυτά τα γραπτά γενικά ανήκουν σε μια πρώιμη φάση της αριστοτελικής σκέψης, στην περίοδο της παραμονής του στη σχολή του Πλάτωνα ή της πρώτης του διδασκαλίας στην Άσσο και τη Μυτιλήνη. Αντίθετα, το σύνολο των γραπτών του που προοριζόταν για τη σχολή έχει διασωθεί σχεδόν ολόκληρο.

Αριστοτέλης: περί του Βίου και του Έργου του (1)

                                    ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

384–322/21 π.Χ. 

 

ΒΙΟΣ  ΚΑΙ  ΕΡΓΟ

Ι. ΒΙΟΣ

 

§1. Ένα από τα πιο θεμελιώδη έργα του Αριστοτέλη, τα Μετά τα Φυσικά, αρχίζει ως εξής:

 «Πάντες ἄν­θρω­ποι τοῦ εἰ­δέ­ναι ὀ­ρέ­γον­ται φύ­σει. ση­μεῖ­ον δ' ἡ τῶν αἰ­σθή­σε­ων ἀ­γά­πη­σις· καὶ γὰρ χω­ρὶς τῆς χρε­ί­ας ἀ­γα­πῶν­ται δι' αὑ­τάς, καὶ μά­λι­στα τῶν ἄλ­λων ἡ διὰ τῶν ὀμ­μά­των= Όλοι οι άνθρωποι, εκκινώντας από τη φύση της ουσίας τους, επιθυμούν να γνωρίζουν· απόδειξη γι’ αυτό είναι η χαρακτηριστική αγάπη που έχουμε για τις αισθήσεις· για­τί, α­νε­ξάρ­τη­τα α­πό τη χρη­σι­μό­τη­τά τους, μας εί­ναι αγαπητές οι ί­δι­ες οι αι­σθή­σεις, και πε­ρισ­σό­τε­ρο α­π’ ό­λες η αί­σθη­ση της ό­ρα­σης».

Nietzsche: ο θεός είναι νεκρός

 

Φρίντριχ Νίτσε

1844–1900

 

Πού είναι ο θεός;

§1. Είναι πολύ συνηθισμένο για την πλειονότητα του κοινού νου, γι’ αυτούς δηλαδή που περιορίζουν τη σκέψη τους στα όρια της ιδιωτικής γνώμης σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, να απομονώνει ορισμένες διατυπώσεις ή ρήσεις από μεγάλους φιλοσόφους και να επιχειρεί, με περισσή αυταρέσκεια, να κατανοήσει το σύνολο της σκέψης του ενός ή του άλλου στοχαστή. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με τη σκέψη του Νίτσε: απομονώνονται κάποιες διατυπώσεις του για το θάνατο του θεού –ιδιαίτερα τέτοιες σαν τη φράση «ο θεός είναι νεκρός»- και συνάγονται λαθεμένα συμπεράσματα σχετικά με τα απώτερα νοήματα της περί θεού θεωρίας του. Ανάλογα δε και με την εποχή εδραιώνονται και ως μεγάλο στοχαστικό επίτευγμα, ενώ επί της ουσίας πρόκειται για ένα άκρως υποβαθμισμένο πολιτιστικό αγαθό. Συνέπεια μιας τέτοιας μεθόδευσης είναι το γεγονός ότι η μονοδιάστατη αξιοποίησή τους για μια αθεϊστική ατζέντα αλλοιώνει τις προθέσεις του Νίτσε περί θανάτου του θεού στην ίδια αναλογία με τη δογματική/σκοταδιστική αντίδραση σε αυτές. Παράλληλα χρειάζεται να λαμβάνεται υπόψη ότι σημαντικό ρόλο στη σημασιολογική καταστροφή και την πολιτισμική απονέκρωση της έννοιας του Θεού έπαιξαν η ιστορικο-φιλολογική κριτική της Βίβλου, η ριζοσπαστική λογοτεχνία του Διαφωτισμού και η θεωρητικο-ιστορική ερμηνευτική κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, όπως και οι κοινωνικές θεωρητικές αντιλήψεις του φιλελευθερισμού, του θετικισμού και του σοσιαλισμού.

Hegel: Πώς νοείται η Γνώση και η σχέση Γνώσης;

 

                                                    HEGEL

1770–1831

                                           ΓΝΩΡΙΖΕΙΝ–ΓΝΩΣΗ

                                          Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις

 

1.     Ο Χέγκελ διακρίνει συνήθως, μέσα στα κείμενά του, το γνωρίζειν (γερμανικά: Erkennen) από τη γνώση (γερμανικά: Wissen): γνωρίζειν και γνώση αλληλοσυνδέονται, αλλά δεν ταυτίζονται. Γνωρίζω ένα αντικείμενο με την έννοια του Erkennen σημαίνει γνωρίζω ή έχω γνώση κατά ένα διαμεσολαβημένο τρόπο. Το Erkennen κατανοείται ως διαδικασία, κίνηση, σχέση γνώσης,  

2.     Η φύση του γνωρίζειν συνυφαίνεται ουσιαστικά με την βαθύτερη επιδίωξη του Χέγκελ να ανυψώσει τη φιλοσοφία σε επιστήμη. Δομεί και εκφράζει τον προγραμματικό λόγο αυτής της φιλοσοφίας και συναφώς στρέφεται ενάντια στον φορμαλισμό που συλλαμβάνει το απόλυτο ως μια κενή περιεχομένου μορφή ή άμεσα, όπου όλες οι αγελάδες είναι μαύρες. Βάση για την κατανόηση της φύσης του γνωρίζειν αποτελεί η περίφημη ρήση του Προλόγου της Φαινομενολογίας: «να συλλάβουμε και να εκφράσουμε το αληθές όχι ως υπόσταση, αλλά εξίσου και ως υποκείμενο». Το να συλλαμβάνουμε εννοιολογικά το αληθές ή το απόλυτο ως υποκείμενο σημαίνει να γνωρίζουμε ότι αυτό έχει τη φυσιογνωμία της υποκειμενικότητας.

Nietzsche: Πώς κατανοούνται τα είδωλα της προόδου;

 

Φρίντριχ Νίτσε

1844‒1900

                               Λυκόφως των Ειδώλων:

                 Τι σημαίνει να φιλοσοφούμε με το σφυρί

 §1

 Ο τελευταίος χρόνος της διαύγειας του Νίτσε, το 1888, ήταν μια περίοδος έντονης πνευματικής παραγωγής. Κατά τη διάρκεια της κυοφορίας της υπόθεσης Βάγκνερ, που εμφανίστηκε στα μέσα Σεπτεμβρίου, ο Νίτσε πολλαπλασίασε τις βασικές του προσπάθειες και τα σχεδιαγράμματά του για ένα σπουδαίο έργο συνθετικής παρουσίασης της φιλοσοφίας του με τον τίτλο: Η βούληση για δύναμη. Μια απόπειρα μεταστοιχείωσης όλων των αξιών. Αυτό το έργο δεν θα δει ποτέ το φως της δημοσιότητας (παρά τις μετέπειτα απάτες και τα ψέματα της αδερφής του). Το παράτησε στις αρχές Σεπτεμβρίου για να δημοσιεύσει τη φιλοσοφία του «in nuce  (=εν συντομία), πάρα πολλά σε έναν μικρό χώρο» (επιστολή προς τον Peter Gast, 14 Οκτωβρίου 1888) και χρησιμοποίησε «αποσπάσματα» από το υλικό που ήδη είχε επεξεργαστεί για αυτό το σπουδαίο έργο. Αυτό θα είναι το βιβλίο που την πρώτη φορά θα φέρει τον τίτλο Ένας ψυχολόγος σε ώρα αργίας, το οποίο θα ξανατιτλοδοτήσει στις 27 Σεπτεμβρίου με την ονομασία: Το Λυκόφως των Ειδώλων. Ένα άλλο μέρος αυτού χρησιμοποιείται για ένα έργο που προβλέπει υπό τον τίτλο Ανατροπή και επαναθεμελίωση όλων των αξιών, το πρώτο βιβλίο του οποίου θα ήταν ο Αντίχριστος. Όπως και τα άλλα έργα της ίδιας περιόδου, το Λυκόφως των Ειδώλων με τον δικό του τρόπο είναι μια ευσύνοπτη και τέλεια παρουσίαση της φιλοσοφίας του Νίτσε. Μια μετάφραση του συγκεκριμένου έργου που κυκλοφορεί (2016) από τις εκδόσεις Gutenberg έχει πνίξει τα βαθιά φιλοσοφικά νοήματα του έργου στα στυγερά ύδατα ενός λογοτεχνικού παιγνιδιού αυθαίρετων λέξεων, προτάσεων, λεκτικών φτιασιδωμάτων. Πιο προσεγμένη είναι εκείνη του Ζ. Σαρίκα. Έχει σημασία, μια καλή νεοελληνική μετάφραση να αναδεικνύει τον λόγο και το πνεύμα του Νίτσε και όχι να καταστρέφει, λόγω αμορφωσιάς, ένα από τα πιο συναρπαστικά αλλά και εξόχως πολεμικά έργα της τελευταίας περιόδου της ζωής του Νίτσε. Είναι που με το έργο αυτό ο Νίτσε προσδιορίζει τον εαυτό του ως αυτόν που φιλοσοφεί με το σφυρί. Γι’ αυτό   προσθέτει διαζευκτικά στον προαναφερθέντα τίτλο και τον ως άνω υπότιτλο ως επεξηγηματικό μάλλον για την πεμπτουσία του εν λόγω έργου.

Kant: Κριτική Φιλοσοφία του Λόγου

 

IMMANUEL KANT

1724–1804  

Κριτική και Λόγος

[Κριτική του Καθαρού Λόγου: τι μπορώ να γνωρίζω;]

1. Κριτική: είναι βασικός όρος του Καντ και σχετίζεται με την κριτική του στάση για τη δυνατότητα της γνώσης και της μεταφυσικής. Τα κύρια κείμενα που διέπουν την απεικόνιση αυτής της στάσης του είναι οι πρόλογοι και οι εισαγωγές της πρώτης και της δεύτερης έκδοσης της Κριτικής του Καθαρού Λόγου μαζί με την §14 της πρώτης Κριτικής και η εισαγωγή μαζί με τις §§57-60, με τίτλο «Περί του καθορισμού των ορίων του καθαρού Λόγου», του έργου του: Προλεγόμενα  σε κάθε μελλοντική Μεταφυσική, ένα αξιόλογο έργο που δημοσίευσε ο Καντ μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης έκδοσης της Κριτικής του Καθαρού Λόγου. Υπό τον όρο «κριτική» μπορεί κανείς να συσχετισθεί με το ώριμο έργο του Καντ που είναι γνωστό ως «κριτική φιλοσοφία». Αυτή η «κριτική φιλοσοφία» συνδέεται θεμελιωδώς με τις τρεις Κριτικές του: την Κριτική του Καθαρού Λόγου (1781- δεύτερη, εν μέρει αναθεωρημένη, έκδοση 1787), την Κριτική του Πρακτικού Λόγου (1788) και την Κριτική της Δύναμης της Κρίσης (1790).

Hegel: "Όλες οι αγελάδες δεν είναι μαύρες"

 

G. W. Fr.    H E G E L

1770–1831 

Φαινομενολογία του πνεύματος:

Πώς η Διαλεκτική αποσυνθέτει τον Δογματισμό & Φορμαλισμό;

§1

Ι. Ανάμεσα στα πιο σημαντικά επιτεύγματα του Χέγκελ είναι να σκέφτεται την ενεργό πραγματικότητα διαλεκτικά και αναλογικά να αποτιμά την εμπειρία στο σύνολό της. Τούτο του επιτρέπει να μην ασχολείται αποκλειστικά, όπως έκαναν πολλοί προγενέστεροί του φιλόσοφοι, με έναν ορισμένο και εν  πολλοίς περιορισμένο αριθμό αντικειμένων, ας πούμε με την ηθική, με την έννοια της υπόστασης, με τον θεό ως δημιουργό του σύμπαντος κ.λπ., αλλά να διανοίγεται σε όλα τα θέματα της αντικειμενικής πραγματικότητας, μηδέ εξαιρουμένων και τέτοιων, όπως το ηλιακό σύστημα, η φυσιολογία των φυτών, οι θεραπείες της τρέλας, η συμβολική φαντασία, ο ιουδαϊσμός,  η κινεζική θρησκεία κ.λπ. Όλα αυτά τα περιεχόμενα μελετώνται με διαλεκτικό τρόπο, δηλαδή μέσα από την εσωτερική κίνηση των κοινών αλλά και των αντιθετικών τους στοιχείων, και όχι με εκείνον της απαρίθμησης. Εξετάζονται στη συνολική τους δυναμική, ιστορική κοινωνική, πολιτική, πνευματική, και στις αμοιβαίες τους σχέσεις. Η βλέψη του Χέγκελ είναι να συλλάβει την εμπειρία διαλεκτικά ως μια αυτο-διαμορφωτική κίνηση, που μπορεί να προσδώσει στο υπάρχον βαθμιαία αντικειμενικότητα και αυτονομία (Objektivität und Autonomie).

A. Schopenhauer: a priori και a posteriori

 

ARTHUR  SCHOPENHAUER

1788–1860

 

Πώς ορίζονται οι έννοιες-όροι

a priori/a posteriori;

    

     Οι όροι a priori και a posteriori είναι κεντρικοί στη φιλοσοφία του Σοπενχάουερ και δεν μπορούν να οριστούν με μια πρόταση, έξω από το γενικό θεώρημα της φιλοσοφίας του. Ο φιλόσοφος τις χρησιμοποιεί σε συνδυασμό με το γενικό πνεύμα της θεωρίας του για τη γνώση. Τις συναντάμε τόσο στο κύριο έργο του όσο και στις Φιλοσοφικές του Διαλέξεις. Η ουσιαστική χρήση αυτών των όρων-εννοιών από τον Καντ αποτέλεσε μια καλή αφετηρία για να τους χρησιμοποιήσει ο Σοπενχάουερ, στο πλαίσιο της γνωσιοθεωρίας του, στη σχέση τους με την εμπειρία (quam experientiam): a priori [=εκ των προτέρων] σημαίνει πριν και ανεξάρτητα από την εμπειρία και τις προϋποθέσεις της εμπειρίας, ενώ a posteriori [=εκ των υστέρων] σημαίνει μετά και σε εξάρτηση από την εμπειρία και επομένως σε εξάρτηση από τις a priori μορφές της νόησης.

HEGEL: πώς κατανοείται η Διαλεκτική Είναι και Μηδενός;

 

HEGEL

Διαλεκτικός Λόγος και η Λογική του Γιγνεσθαι 

     1. Γράφει ο Χέγκελ

«Αντίστροφα, το μηδέν, ως αυτό το άμεσο αυτό-όμοιο, είναι εξίσου το ίδιο πράγμα με αυτό που είναι το Είναι. Η αλήθεια του Είναι, καθώς και του μηδενός, είναι επομένως η ενότητα αμφοτέρων· αυτή η ενότητα είναι το γίγνεσθαι» (GW20, σ. 124).