Αισχύλος: το ιερό, το μοιραίο και το ηρωικό (2)

Αισχύλος

(περ. 525 - 456 π.Χ.)

Κίβδηλος και αληθινός πατριωτισμός:

 Ιστορικότητα της πόλεως και η ηθική δύναμη της πατρώας γης

§1

     I. Συνεχίζουμε να συζητάμε για τον Αισχύλο. Περισσότερο θα μας απασχολήσει τώρα το έργο του: Πέρσαι (472 π.Χ.): είναι η πιο αρχαία τραγωδία που έχει σωθεί. Σύμφωνα με τον Murray: το έργο θεωρείται το πρώτο ιστορικά στην Ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Αποτελεί σημαντική μαρτυρία για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας. Ο ποιητής μεταπλάθει τα ιστορικά γεγονότα, με τη βοήθεια του μύθου, και από την ήττα των Περσών συνάγει γενικότερα συμπεράσματα: η ξιπασιά οδηγεί στον όλεθρο (στ. 821-822). Ο ποιητής πραγματεύεται, με άριστα σμιλευμένο λόγο, την ήττα του Ξέρξη κατά την εκστρατεία του εναντίον της Ελλάδας. Φέρνει στο κέντρο του ποιητικού του ενδιαφέροντος την αλαζονεία που επέδειξαν οι επιτιθέμενοι, όντας τυφλωμένοι από τις κατακτητικές τους βλέψεις. Εξηγεί πως η ελευθερία προκύπτει από την ηθική δύναμη των θεσμών, που υπηρετούν τον άνθρωπο. 

    

     II. Ιεροσυλία ενάντια στους θεούς και ύβρις τιμωρούνται από τη Μοίρα και τη Δίκη:

          «  ……………………….. όταν

πατήσανε στη χώρα της Ελλάδας, /δεν είχαν σέβας, χέρι μην απλώσουν/ ανόσιο στων θεών τ’ αγάλματα, ούτε/τους ναούς να μην κάψουν· απομένουν χαλάσματα οι βωμοί και όλα των θεών/τα ιερά συθέμελα γκρεμίσαν/ κι ανάκατα στο χώμα είναι ριγμένα (στ. 809-815).

Ακόμη και μια υπερδύναμη μπορεί να εξολοθρευτεί, αν προχωρήσει πέρα από ορισμένα ηθικά όρια. Ο ιερός παιάνας των Ελλήνων, αναβλύζοντας μέσα από την πηγή του ανεξάντλητου αγωνιστικού ήθους, ήταν για να ορμήσουν στη μάχη και να πολεμήσουν γενναία μέχρις εσχάτων:

«Εμπρός παιδιά των Ελλήνων/ελευθερώστε πατρίδα, ελευθερώστε/τα παιδιά, τις γυναίκες, τα ιερά των πατρικών μας θεών/και των προγόνων τους τάφους· νυν υπέρ πάντων αγών» (στ. 402-405).

     III. Χορηγός στο έργο του: Πέρσαι ήταν ο Περικλής, νέος 20 ετών περίπου. Η εν λόγω χορηγία δεν ήταν άμοιρη πολιτικών βλέψεων. Όπως έχει λεχθεί, η θεατρική παρουσίαση των τραγωδιών αποτελούσε δημόσιο θέαμα, που επέτρεπε οικείωση ή μια πρώτη γνωριμία των συντελεστών του έργου με το κοινό. Γενικότερα έφερνε στο προσκήνιο ανθρώπους και πράγματα, όπως στην περίπτωση του Αισχύλου τον Περικλή. Φιλοσοφικό νόημα: διαλεκτική ανάμεσα στην καταστροφή της υποστασιακής ολότητας του λαού, της ήττας ενός λαού, και στη δυστυχία του ανθρώπου. Η ασέβεια και η ύβρις, η έλλειψη μέτρου επιφέρει τιμωρία, ενώ συγχρόνως δικαιώνεται ο δίκαιος αγώνας για την υπεράσπιση της πατρίδας.

§2

     Ι. Οι θεοί, έτσι όπως τους πραγματεύεται μέσα στο έργο του ο Αισχύλος, δεν είναι οι θεοί του Ολύμπου, που πρέπει να σέβονται οι θνητοί ή με τους οποίους πρέπει να συσχετίζονται. Εξίσου κραταιοί θεοί του σύμπαντος, εντός του οποίου κινούνται οι άνθρωποι, είναι και η Γη, ο Ουρανός, ο Ωκεανός, ο Ήλιος κ.λπ. Και τα πιο κατώτερα φυσικά αντικείμενα παίζουν κάποιο ρόλο στον κόσμο του Αισχύλου, γιατί εμφανίζονται να έχουν αυτόνομη ζωή. Κάθε αγνόησή τους μπορεί να οδηγήσει σε τιμωρία ή εκδίκηση. Με παρόμοιο νόημα όπως σήμερα,

«η φύση εκδικείται».

 «φίλοι μου, όποιος γνωρίζει από συμφορές/ ξέρει πως οι άνθρωποι, όταν πάνω τους ξεσπάσει/ το κύμα της συμφοράς, για τα πάντα τρομάζουν,/ ενώ, άμα τους τα φέρνει ο θεός ευνοϊκά, πιστεύουν/ πως ο ίδιος πάντα ούριος άνεμος θα φυσά της τύχης./ Έτσι όλα τώρα για μένα με φόβο είναι γιομάτα· /μπρος στα μάτια μου φανερώνεται η έχτρα των θεών,/ενώ στ’ αυτιά μου ηχεί μια μη χαρμόσυνη βοή…λευκό γλυκόπιοτο γάλα από αγνή αγελάδα/και σταγόνες μέλι, ανθοτρύγητο απόσταγμα/ και μαζί νερό παρθένας πηγής … κι ακόμα πλεγμένα λουλούδια/παιδιά της Γης που τρέφει τα πάντα».  (στ. 598-618).

     ΙΙ.  Η μητέρα Γη είναι πανταχού παρούσα:

«γεννάει και θρέφει τα πάντα/και γι’ αντάλλαγμα παίρνει πίσω αυτά που ανέθρεψε» (Χοηφόροι, στ. 127-28).

Ως ισχυρή θεότητα ανατρέφει τους ζωντανούς και φυλάει τους νεκρούς. Ανήκει στις δυνάμεις του φυσικού κόσμου και μαζί με τον Ουρανό είναι έσχατη δύναμη. Απέναντι σ’ αυτές τις δυνάμεις βρίσκονται όχι σπάνια οι δυνάμεις που κρύβει η ανθρώπινη ψυχή (έρωτας, πάθη, διάφορες πράξεις …) και οι οποίες όχι σπάνια δεν υπακούν στο ρυθμό και το μέτρο. Το φάντασμα του Δαρείου, έτσι όπως εμφανίζεται στο έργο: Πέρσαι, επισημαίνει με τον πιο επίσημο τρόπο την υπέρβαση του μέτρου, υπό μορφή γενικού θεωρήματος της ζωής:

«και η πιο μεγάλη συμφορά εκεί [=ενν. στην πατρώα γη των Ελλήνων] τους περιμένει/τιμωρία για την έπαρση τους και τα φρονήματά τους τ’ άθεα· /γιατί στης Ελλάδας σαν ήρθαν τη γη, δεν κρατήθηκαν να μη βάλουν χέρι/ ιερόσυλο στ’ αγάλματα των θεών/ και φωτιά στους ναούς·/και άφαντοι έγιναν οι βωμοί κι απ’ τα βάθρα/γκρεμίστηκαν από τη ρίζα τους των θεών τα ιερά./ …στων ανθρώπων τα μάτια θα δείχνουν/ πως άνθρωπος θνητός δεν πρέπει να ξεπερνά το μέτρο από έπαρση./Γιατί η ύβρις σαν ωριμάσει, φέρνει τη σοδειά της, το στάχυ/του ολέθρου [:της άτης], και δρέπει συγκομιδή πολυδάκρυτη μόνο./ …Βλέποντας τις τιμωρίες ετούτες/μην ξεχνάτε την Αθήνα μήτε και την Ελλάδα» (Πέρσαι, στ. 807-822).

ΙΙΙ. Όπως παρατηρούμε και στο ως άνω απόσπασμα, ο ποιητής βαδίζοντας τον σταθερό δρόμο της ιστορικής μαρτυρίας, βρίσκει την ποιητική, μα συγχρόνως και στοχαστική δύναμη, για να αναδείξει την ιερή έκρηξη της τραγικής ύπαρξης ανθρώπινων ατόμων και λαών. Πρόκειται για την τραγικότητα μεταξύ ιερού και ανίερου πολέμου· μεταξύ του πατριωτικού φρονήματος των Ελλήνων, με πρώτον τον ίδιο τον Αισχύλο, ως μαχητή-πολεμιστή και ως εμπνευσμένο ‒από αυτόν «τον νυν υπέρ πάντων αγώνα»‒ ποιητή, και της Ύβρεως της εξουσίας του Ξέρξη. Η  τραγικότητα των Περσών, σε επίπεδο παράφρονος, αλαζονικής, ασεβούς, πολιτικής εξουσίας και σε εκείνο των κοινών  συνειδήσεων των υπηκόων, εκρήγνυται ως ανήκουστη και ανελέητη συντριβή: ηθική, πολιτική, στρατιωτική, υποστασιακή. Διαχρονική σημασία: κάθε ανίερη, Υβριστική, άθεη, αλαζονική συμπεριφορά μιας εξουσίας, καθ’ όλα προδοτικής ‒ μηδενιστικής‒αντιπατριωτικής, αργά ή γρήγορα τιμωρείτιαι. 

    

     ΙV. Η τραγικότητα, από την άλλη πλευρά, των Ελλήνων εκδηλώνεται ως η βροντερή, προειδοποιητική φωνή της ιστορικής ύπαρξης της πολιτείας, του έθνους για την υπεράσπισή της/του, με τη μορφή ενός δίκαιου, πατριωτικού πολέμου. Αυτή η φωνή ενσαρκώνει τη μοναδικότητα ενός ιστορικού ξεσηκωμού των Ελλήνων ενάντια στον μοιραίο κίνδυνο: να εξαφανιστούν ως έθνος ‒ως ενιαία πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική, πνευματική κοινότητα‒ από την ιστορία. Μετά τους Μηδικούς πολέμους και κατά τις περιόδους δημοκρατικής άνθησης της αθηναϊκής κοινωνίας, αυτή η μοναδικότητα θα εκλείψει βαθμιαία, ως τραγική συνέπεια του εκφυλισμού της δημοκρατίας σε δημαγωγία, σε τρυφηλή πολιτεία που ψήνεται στον πυρετό (Πλάτων) και ως εκ τούτου σε ιμπεριαλιστικό κράτος χωρίς δήμο, χωρίς αυθεντική πολιτεία [=χωρίς ελεύθερη πολιτική και κοινωνική συνείδηση]. Το αποτέλεσμα είναι εξίσου ιστορικά τραγικό: ο Πελοποννησιακός πόλεμος με όλες τις συνέπειές του για την περαιτέρω ιστορική Μοίρα/ιστορικό Είναι των Ελλήνων. Υπ’ αυτό το πνεύμα αξίζει να τονιστεί πως ο Αισχύλος στο υπό συζήτηση έργο δεν αντιπαραθέτει, στη βάση ενός κούφιου-κενού-δημαγωγικού «πατριωτισμού», τους Έλληνες προς τους Πέρσες παρά την Ύβριν της αλαζονικής εξουσίας του Πέρση βασιλιά προς την φρόνηση της παλαιάς βασιλείας, αλλά και προς το ελεύθερο φρόνημα των μαχόμενων Ελλήνων για την πατρώα τους γη. Και μέσα από μια τέτοια καθολική αντιπαράθεση αφήνει να αναδεικνύεται και η αντιπαράθεση, συνυφασμένη με την πρώτη, ανάμεσα στον γνήσιο πατριωτισμό των Ελλήνων και τον κίβδηλο «πατριωτισμό» του μοναρχικού, τυραννικού καθεστώτος, αυτού της πολιτικής Ύβρεως που δεν φείδεται να εξαπολύει πολέμους στο όνομα του Έθνους ή να ξεπουλάει το Έθνος, όπως οι σύγχρονοι εθνικοί μειοδότες, στο όνομα και πάλι του Έθνους.