Σοφοκλής
(497/496
- 406 π.Χ)
Πώς
εκτυλίσσεται ο τραγικός Λόγος της ύπαρξης
§1
Γενικά
γνωρίσματα
Είναι ο δεύτερος χρονικά
δραματικός/τραγικός ποιητής, μετά τον Αισχύλο. Γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου έζησε,
δημιούργησε ένα τεράστιο σε ποσότητα και ποιότητα έργο και πέθανε. Από τη
συνολική του παραγωγή ‒123 έργα‒ έχουν
σωθεί επτά ολόκληρες τραγωδίες: Αίας,
Αντιγόνη, Τραχίνιαι, Οιδίπους τύραννος, Ηλέκτρα,
Φιλοκτήτης, Oιδίπους επί Κολωνώ. Απ’ αυτές
χρονολογούνται με ακρίβεια μόνο δυο: ο Φιλοκτήτης (θριάμβευσε το 409) και ο Οιδίπους
επί Κολωνώ (διδάχτηκε μετά τον θάνατό του το 401). Από τις άλλες τραγωδίες
ξέρουμε σχετικά, για την Αντιγόνη, ότι διδάχτηκε λίγο πριν το 441. Υπάρχει επίσης
μια γενική εκτίμηση πως το αρχαιότερο από τα σωζόμενα έργα του είναι ο Αίας.
Στα παλαιότερα έργα του ανήκουν επίσης και οι Τραχίνιες. Το επίκεντρο
του ενδιαφέροντος του ποιητή εστιάζεται
στο να σκεφτεί το άτομο με τις συναφείς
καταστάσεις του, που συνθέτουν την τραγικότητα του ποιητικού λόγου. Οι ήρωες,
που πλάθει ο Σοφοκλής, τίθενται αποφασιστικά στο κέντρο του αγώνα της ζωής και δείχνουν να μην κάμπτονται από
τίποτα. Ξεπερνούν κι αυτό τον εμπαιγμό των θεών. Αυτός ο ακατάβλητος τραγικός ποιητής
είχε αποκτήσει μια υψηλή μόρφωση, βοηθούμενος
προς τούτο και από την άνετη οικονομική του κατάσταση. Ήταν πολυτάλαντος και διακρίθηκε καθ’ όλη
την πολύμορφη δραστηριότητά του ως
ποιητής, μουσικός, χορευτής, αλλά και ως ηθοποιός. Η διαφορετικότητα της
εποχής, σε σχέση με εκείνη του Αισχύλου, επιτρέπει να αναδύεται μια άλλη εικόνα για τον άνθρωπο. Ο τελευταίος βρίσκεται
στο κέντρο του σύμπαντος κόσμου και κινείται ανάμεσα σε συγκρουόμενα καθήκοντα και αμφισβητούμενους τρόπους ζωής. Η
εμπιστοσύνη τώρα στον άνθρωπο είναι μεγαλύτερη και ανάλογη με την αναγνώριση του μεγαλείου που κρύβει μέσα του.
§2
Η
αγάπη προς την πατρίδα
Δεν
εγκατέλειψε ποτέ την Αθήνα. Τη γνώρισε στην άνοδο και την πτώση της: κατά την αυτοκρατορική
της παντοδυναμία αλλά και κατά τη μεγάλη δοκιμασία του Πελοποννησιακού
πολέμου. Πέθανε λίγο προτού δει την τελική
της πτώση και την ανείπωτη ταπείνωσή της. Ασχολήθηκε και με την πολιτική και
είχε πολλούς φίλους πολιτικούς. Είχε
εκλεγεί δυο φορές στρατηγός και προς
το τέλος της ζωής του (83 ετών) κλήθηκε να συμμετάσχει σε ειδικά συμβούλια αμέσως μετά Σικελική εκστρατεία και την επακόλουθη
την πανωλεθρία της πατρίδας του. Κατά την μακροχρόνια
ζωή του γνώρισε χαρές, ευχαρίστηση, επιτυχίες ή ακόμη και θριάμβους. Και
όλα τούτα σε μια περίοδο ή εποχή, που η Αθήνα βρισκόταν στον κολοφώνα της ακμής της. Για τους συγκαιρινούς του ήταν ο άνθρωπος, που
προσωποποιούσε τη δημιουργία, τη χαρά και την ευτυχία. Αντανάκλαση μιας τέτοιας διαρκούς και μόνιμης ευτυχίας
βρίσκουμε και στις τραγωδίες του. Το έργο του, ως ένα ενιαίο όλο, απηχεί το κλασικό πνεύμα του πολιτισμού της Αθήνας.
Προς το τέλος της ζωής του πλέκει το εγκώμιο του Κολωνού, του τόπου όπου
γεννήθηκε:
«Στης περήφανης για τ’ άλογά της χώρας/ έφτασες
ξένε στα πιο όμορφα μέρη/ όλης της γης, στα άσπρα χώματα του Κολωνού/εδώ θρηνεί
το γλυκόλαλο αηδόνι με το κελάηδισμά του/μες στον πυκνό κισσό βαθιά
κρυμμένο/και στο απάτητο του θεού τ’ άγιο δάσος/ με τους αμέτρητους καρπούς, τ’
ανήλιαγο κι απ’ όλες/τις μπόρες του χειμώνα απάνεμο» (Οιδίπους
επί Κολωνώ, στ. 668-678).
§3
«Μηδένα προς του τέλους
μακάριζε»
Βιώνοντας όλη την ιστορία της Αθήνας με τον τραγικό τρόπο, που
ταίριαζε στο πνευματικό του επίπεδο και στην ποιητική του τέχνη, παρουσιάζει
τον άνθρωπο στα όρια της γνώσης,
της μεγαλοσύνης του αλλά και στις απρόβλεπτες τροπές της ύπαρξής
του. Αυτές οι τροπές δεν είναι άσχετες από τις τρικυμίες, που
κλυδωνίζουν την Πόλιν. Δεν νοείται ευτυχία του ατόμου και δυστυχία της Πόλεως
όπως και αντίστροφα:
«Η
πόλη, όπως κι ο ίδιος βλέπεις, /ήδη
κλονίζεται πολύ και να σηκώσει το κεφάλι/από τα βάθη της θανατηφόρας τρικυμίας
δεν μπορεί πια» (Οιδίπους Τύραννος, στ. 22-25).
«Γι’ αυτό καρτερώντας εκείνη την τελευταία μέρα της
ζωής/να μη βιαστείς να καλοτυχίζεις θνητό άνθρωπο, προτού/της ζωής διαβεί το
τέρμα χωρίς να πάθει κακό» (ό.π. στ. 1528-1530).
Με έναν παρόμοιο τρόπο, ως προς το αβέβαιο
τέλος του ανθρώπου, μιλάει και ο Ευριπίδης:
«Ποτέ μην πεις ευτυχισμένο έναν άνθρωπο/προτού να
δεις τη μέρα τη στερνή του,/προτού τον δεις πώς θα κατέβει στον κάτω κόσμο»
(Ευριπίδης, Ανδρομάχη, στ. 100-103).
§4
Οιδίπους τύραννος
Ι. Ανήκει
στα πιο διάσημα έργα του Σοφοκλή, με
πιθανότερη χρονολόγηση: 430-425 π.Χ. Ως προς το περιεχόμενο: Ο Οιδίπους
ανέλαβε βασιλιάς της Θήβας, επειδή έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας και κατόπιν
τούτου θεωρήθηκε σωτήρας της. Ως βασιλιάς παντρεύτηκε τη χήρα του Λάιου, την
Ιοκάστη, δηλαδή εν αγνοία του τη μητέρα του. Η Πόλις υποφέρει τα πάνδεινα λόγω του λοιμού: πλήρης ερήμωση. Η απαλλαγή της από τον λοιμό, σύμφωνα με τον
χρησμό, θα ερχόταν, εάν βρισκόταν και τιμωρούνταν ο δολοφόνος του Λάιου. Μετά
από αναζητήσεις για τον δολοφόνο αποκαλύπτεται
πως ο εν λόγω δολοφόνος ήταν ο Οιδίπους.
Πρώτον εκπληρώθηκε παλαιός χρησμός
προς τον Λάιο ότι θα έβρισκε το θάνατό
του από το παιδί του, εάν το αποκτούσε. Δεύτερον, το τραγικό
στοιχείο εν δράσει: η Ιοκάστη αυτοκτονεί, ο Οιδίπους αυτο-τυφλώνεται και αυτοεξορίζεται. Δεν αποκλείεται ο Σοφοκλής να
αντλεί την έμπνευσή του από το λοιμό της Αθήνας (429 π.Χ.), κατά τον Πελοποννησιακό
πόλεμο, με συνέπεια ασταμάτητους θανάτους πολλών πολιτών, μεταξύ αυτών και του
Περικλή.
ΙΙ. Ορισμένες
συγκλονιστικές σκηνές (στ. 300-428):
Ο Οιδίπους, από αγάπη προς την πόλη που
κυβερνά και εντελώς ανυποψίαστος, ζητά από τον μάντη Τειρεσία να φέρει στο φως την αιτία του κακού. Ο
μάντης, στην αρχή, διστάζει να πει
την αλήθεια από σεβασμό στο θεσμό
και τον βασιλιά. Ο Οιδίπους εξοργίζεται,
γιατί τον θεωρεί συνυπαίτιο σε
ραδιουργία εναντίον της εξουσίας του. Τότε ο Τειρεσίας αποκαλύπτει πως ο φονιάς είναι ο ίδιος ο βασιλιάς. Ο βασιλιάς χάνει την ψυχραιμία του και αρχίζει να
βρίζει τον μάντη πως είναι τυφλός, κουφός και ανόητος. Υποψιάζεται πως ο Κρέων μηχανορραφεί εναντίον του για να του πάρει
την εξουσία και για πλούτο, με συνεργό το μάντη. Στον τελευταίο καταλογίζει φθόνο εναντίον του, λόγω της ευφυίας του, που του επέτρεψε να λύσει
το αίνιγμα της Σφίγγας. Ο Οιδίπους
αδυνατεί να πιστέψει όσα ακούει και βιώνει μια τραγικότητα εν εξελίξει: από αξιαγάπητος,
ευσπλαχνικός ηγέτης του λαού θα γίνει ο πιο μισητός και έρμαιο της
ειρωνείας της τύχης του. Θα πληρώσει για όλα τα ανομήματα που διέπραξε χωρίς να έχει την παραμικρή γνώση για τις
πράξεις του και τα οποία θεωρούσε πως έκανε προς όφελος της πόλεως.
ΙΙΙ. Η τραγική τέχνη στο αποκορύφωμά της:
Γίνεται αποκαλυπτική της μεγαλοφυΐας του ποιητή. Ο μύθος εισδύει στην υπαρκτική οντότητα του ανθρώπου: τον
αναπαριστά σε όλες τις μοιραίες αντιφάσεις του ως ηγέτη και ως πολίτη. Το
επιτυγχάνει αυτό με μια άριστη πλοκή, με άρτια οργάνωση των επιμέρους σκηνών. Αξιοποιείται
με μεγάλη επιδεξιότητα η συνολική περιπέτεια, η δε τραγική ειρωνεία είναι
στενά συνδεδεμένη με το ξετύλιγμα της συναρπαστικής δράσης. Η κύρια ιδέα είναι
πως ο άνθρωπος είναι εκτεθειμένος
ανελέητα στην ειρωνεία της τύχης. Η ζωή του ανθρώπου αποβαίνει ένα μοιραίο παιχνίδι, γεμάτο αντινομίες. Την
ίδια στιγμή που προσπαθεί να ξεφύγει από την καταστροφή, με τις ίδιες τις
πράξεις αποτροπής του μοιραίου προκαλεί το ίδιο το μοιραίο: οδηγείται στην καταστροφή. Εμφανής
είναι μια αντίθεση ανάμεσα στη
φαινομενικότητα και την πραγματικότητα. Φαινομενικότητα:
ο Οιδίπους ως άρχοντας των Θηβών. Πραγματικότητα:
ο πιο δυστυχής άνθρωπος του κόσμου, ανίκανος να αντιμετωπίσει την έκταση των
συμφορών του.
