ΑΙΣΧΥΛΟΣ
(525 ή 524 π.Χ–456 π.Χ)
Ο Προμηθέας ως διαχρονικός λυτρωτής της
ανθρωπότητας
§1.
Η ζωτική πραγματικότητα του βίου της
αρχαιοελληνικής πολιτείας, και πιο συγκεκριμένα της πολιτείας των Αθηνών
χαρακτηριζόταν, μεταξύ άλλων, από την σχεδόν απόλυτη κυριαρχία του πολιτικο-ρητορικού
λόγου, δυνάμει του οποίου η πολιτική κοινότητα μπορούσε να καθιδρύσει, με
ελεύθερη προαίρεση, τις θεμελιακές της ρίζες, τη μια ή την άλλη συγκεκριμένη
μορφή της ύπαρξής της και τις προς τα έξω επιλογές δράσης της. Η κυριαρχία του πολιτικού-ρητορικού
λόγου δεν αφορούσε μόνο τον δημόσιο λόγο και διά-λογο, αλλά και τον ίδιο τον
φιλοσοφικό και ποιητικό λόγο. Με βάση το πνεύμα αυτής της κυριαρχίας, πώς
νοείται ακριβέστερα αυτός ο λόγος; Ο λόγος νοείται εν ταυτώ ως λογισμός και
γλώσσα και όχι ως μια γνώση ή λεκτικό όργανο για την απόκτηση γνώσης γύρω από
τη φύση των όντων. Αυτός ο λόγος φαίνεται, υπό μια πρώτη θεώρηση, να μη
διαφέρει από εκείνον της σοφιστικής ρητορικής, από τον λόγο δηλαδή των σοφιστών.
Ωστόσο, ιδωμένος πιο σφαιρικά, υπερβαίνει τον τελευταίο και συναντιέται με τον
γενικό φιλοσοφικό λόγο και δη αυτόν της φιλοσοφικής ρητορικής, όπως τον συλλαμβάνει
ο Πλάτων στο έργο του: Φαίδρος, ήτοι ως λόγος που ακουμπά
στην ψυχή του ακροατή ή αναγνώστη και διαυγάζει τον ψυχικό-πνευματικό του
κόσμο. Ένας τέτοιος λόγος δεν μπορεί να είναι παραπλανητικός· απεναντίας ενσαρκώνει
την επίτευξη μιας διυποκειμενικής κατανόησης, ως ικανής προϋπόθεσης αλλά και ως
προωθητικής δύναμης για τη δημιουργία μιας ανθρώπινης οργάνωσης της ζωής και
μιας αρμονικής συνύπαρξης πολιτικής κοινότητας και ατομικότητας. Η συνεκτική
ισχύς αυτής της συνύπαρξης ερείδεται στην πρακτική συγκρότηση κοινότητας ιδεών
και ιδανικών, η οποία διαρκώς ανανεώνεται.
§2. Μια
τέτοια ανανέωση καθίσταται δυνατή, όταν υπάρχει εκείνος ο διανοητικός ορίζοντας, που συνδέει τον ανθρωπολογικό προσδιορισμό του
ανθρώπου ως ανεπαρκούς όντος με τον οντολογικό προσδιορισμό της πραγματικότητας
ως πλαισίου ενός ριζοσπαστικού γίγνεσθαι. Μόνο μια ανεπαρκώς προικισμένη φύση
χρειάζεται τη διάσταση του τεχνητού
για να ξεπεράσει την κατάσταση της αδυναμίας ή της «ζωικής αγριότητας» προς
όφελος μιας τάξης που είναι ανεκτή ή και ωφέλιμη γι' αυτήν. Σε μια
πραγματικότητα στην οποία όλα γίνονται, οι καθορισμένοι παράγοντες που
απαιτούνται για να βγούμε από το ανεξέλεγκτο status naturalis πρέπει να
δημιουργηθούν τεχνητά. Δεδομένου ωστόσο ότι ο πολιτισμός είναι κοινωνικό
ζήτημα, οι τεχνικής υφής τέχνες, όσο σημαντικές κι αν είναι, δεν επαρκούν. Τη
στιγμή λοιπόν, που στην υπό συζήτηση περίπτωση πρόκειται πρωτίστως για μια πολιτική τέχνη που προστατεύει μια
κοινότητα από τον εξωτερικό κίνδυνο και καθορίζει την εσωτερική της τάξη, το
μέσο της ανθρώπινης τέχνης της ζωής είναι το συγκεκριμένο ομιλείν, το οποίο
παράγει κάτι το στοχαστικά συγκροτημένο σε σχέση με αυτό που επιδιώκει εκάστοτε
ο ομιλητής. Το μέσο της πολιτικής τέχνης
τότε είναι το συγκεκριμένο ομιλείν, το οποίο, σε σχέση με ό,τι είναι δίκαιο,
δημιουργεί τις ανάλογες παραστασιακές εικόνες, με τις οποίες δεσμεύεται μια
κοινωνική οργάνωση από εσωτερική πεποίθηση. Ο ανθρωπολογικός προσδιορισμός των
ανθρώπων ως ανεπαρκών όντων παρουσιάζεται με μια πιο ριζικά αδιανόητη μορφή στον μύθο του Προμηθέα στο έργο του Αισχύλου:
Προμηθεύς
Δεσμώτης. §3. Στο εν λόγω έργο, ένας θεός ισχυρός στο
λέγειν, το ομιλείν και, τη δεδομένη χρονική στιγμή, ακόμη ικανός για δράση, δίνει
στους αδύναμους ανθρώπους, σ’ αυτά τα ανεπαρκή πλάσματα, μέσα από τις πράξεις
του και τη διδασκαλία του την πηγή όλων
των τεχνών, χωρίς την οποία δεν μπορούν να ζήσουν. Στην ειδική του φιλοσοφική
μορφή, που σχετίζεται με την κοινωνική διάσταση, το πεπρωμένο των ανθρώπων ως ανεπαρκών
όντων εξηγείται από τον μύθο του Προμηθέα στο έργο του Πλάτωνος: Πρωταγόρας.
Εκεί μαθαίνομε ότι δεν είναι η τεχνική
ικανότητα αλλά το ομιλείν/η φιλοσοφική ρητορική της ανθρώπινης φύσης που
παρέχει στην τελευταία μόνιμα τα πιο σημαντικά αγαθά, δηλαδή τη σύνεση και τη
δικαιοσύνη. Στον Προμηθέα Δεσμώτη, ο Αισχύλος πραγματεύεται μέσα στα πολλά άλλα
και την γνωσι-οντολογική ανεπάρκεια του ανθρώπου. Μας υπενθυμίζει ότι σε μια πολιτική
κοινότητα που, στο απόγειο της ισχύος της, ήταν εκτεθειμένη στον πειρασμό να
θεωρεί τις δυνατότητες των πράξεών της απεριόριστες, τόσο εσωτερικά όσο και
εξωτερικά, η ισχύς/εξουσία μπορεί να υπάρχει μόνο αν είναι έτοιμη να διατελεί
εξισορροπημένη με μια άλλη ισχύ/εξουσία, όπως αυτή των θεών. Στην Ορέστεια,
ο Αισχύλος εστίασε άμεσα το πρόβλημα της εξουσίας στην Αθήνα. Το Η πόλη
εξυμνείται εκεί ως μια μοναδική δημιουργική δύναμη, η οποία μπορεί να υπάρχει
και να συνεχίσει να αναπτύσσεται μόνο ελέγχοντας τα συμφέροντά της μέσω ηθικών
κανόνων. Η Αυτοσυγκράτηση είναι η
κεντρική αρετή για κάθε ισχύ/εξουσία που θέλει να διατηρήσει τον εαυτό της στο
πλαίσιο άλλων εξουσιών. §4.
Ο Προμηθεύς Δεσμώτης είναι η διασωθείσα
τραγωδία μιας τριλογίας [ΠΡΟΜΗΘΕΙΑ], όπου οι άλλες δυο τραγωδίες είναι: Προμηθεύς
Λυόμενος και Προμηθεύς Πυροφόρος. Απ’ αυτές εδώ τις
τραγωδίες έχουν διασωθεί μόνο λίγα αποσπάσματα. Και τις τρεις τραγωδίες
χαρακτηρίζει το ξεδίπλωμα της φοβερής σύγκρουσης ανάμεσα στον Προμηθέα και τον
Δία. Επειδή ωστόσο οι δυο τελευταίες τραγωδίες δεν έχουν διασωθεί, δεν μπορούμε
να ξέρουμε πώς σε αυτές γίνεται η συμφιλίωση με βάση πάντοτε τον ολόπικρο
κανόνα ότι πρέπει να πάθει κανείς για να μάθει (πάθει μάθος).
Ως προκύπτει, όλα περιστρέφονται γύρω από το κοινωνικο-οντολογικό πρόβλημα του
ανθρώπου: πώς οι άνθρωποι μπορούν να επιβιώσουν σε ένα σύμπαν που τους στερεί
τις φυσικές συνθήκες γι' αυτό, με αποτέλεσμα να εξαρτώνται από εξωτερική βοήθεια για να συντηρήσουν τη
ζωή τους; Ο άνθρωπος καθορίζεται κυριολεκτικά από εξωτερικές συνθήκες ή
προϋποθέσεις, που με τις δικές του δυνάμεις μόνο δεν μπορεί να τις εξασφαλίσει.
Χρειάζεται και θα χρειάζεται διαχρονικά έναν Προμηθέα. Αυτός φέρνει τη φωτιά από
τους ουρανούς, από τον αιθέρα, όπου είναι η φυσική της θέση, στη γη, όπου δεν
είναι η εστία της, για χάρη των ανθρώπων: τη φέρνει ως πηγή κάθε τέχνης. Ο Προμηθέας αναπολεί αυτή την πράξη, με την οποία
ο ίδιος, αυτός που προνοεί και είναι σοφιστής/σοφός (στίχοι 62 και 944), δίνει στους
προστατευόμενούς του την ευκαιρία να διατηρηθούν στην ύπαρξη, αλλά ως τιμωρία
δένεται σε έναν βράχο στον Καύκασο και βρίσκεται πλέον στη θέση ενός ανεπαρκούς
όντος, τέτοιου δηλαδή ατελούς όντος, όπως είναι και ο άνθρωπος. §5. Ο Τιτάνας συνδέεται με τις πρώτες
δυνάμεις της θεϊκής πραγματικότητας μέσω της μητέρας του Θέμιδος-Γαίας (209
στ.), ενώ ο Δίας, που γεννήθηκε αργότερα, πρέπει να δείξει ότι είναι ο κύριος
του οίκου του μετά τη νίκη του επί των Τιτάνων και των Γιγάντων, σαν τύραννος
που μόλις έχει έρθει στην εξουσία (βλ. 427 κ.ε.). Για τον Δία, η φύση είναι η ενσάρκωση της τέλειας
πραγματικότητας μετά την καταστροφή της προϋπάρχουσας τάξης. Θα πρέπει επομένως
να λησμονηθεί ότι βασίζεται στην τυραννική
πολιτική. Αυτό που στρέφεται
εναντίον αυτή της φυσικής τάξης του Δία είναι επομένως η τεχνητή αυθαιρεσία, η
οποία το μόνο που αξίζει είναι να μην υπάρχει. Ο Προμηθέας, αντίθετα, φέρνει
στο προσκήνιο μια πιο αρχέγονη φύση έναντι του τεχνητού προϊόντος της τάξης του
Δία, η οποία, όπως υποδηλώνει ακόμη ο μύθος της Χρυσής Εποχής (του ΧΡΥΣΕΟΥ ΓΕΝΟΥΣ),
δεν ήταν καθόλου εχθρική προς τους ανθρώπους. Ο Δίας και ο Προμηθέας γνωρίζουν
ότι η ζωή των ανθρώπων στην παρούσα κατάσταση μπορεί να διασφαλιστεί μόνο από
μια δύναμη που αμφισβητεί ξανά αυτό που από τώρα και στο εξής θα θεωρείται ως
τάξη της φύσης. Όπως έχουν τα πράγματα, μόνο ο Προμηθέας μπορεί να γλιτώσει
τους ανθρώπους από τη μοίρα να ζουν κάτω από τη γη, όπως οι Τιτάνες και οι
Γίγαντες, αλλά σε αντίθεση με αυτούς, χωρίς καμιά δική τους ευθύνη. Η σύγκρουση
θα μπορούσε να φτάσει σε ένα τέλος με μια συμφιλίωση μεταξύ παλιών και νέων θεών,
κάτι όμως που προϋποθέτει ότι ο Δίας αναγνωρίζει έναν κανόνα κατανεμημένης
εξουσίας. Σύμφωνα με τούτη, οι άνθρωποι μπορούσαν επίσης να εξασφαλίσουν τη ζωή
τους, αρκεί να θέτουν κατάλληλα όρια στις δεξιότητες που τους έδωσε ο Προμηθέας
ως «διδάσκαλος όλων των τεχνών» (110 στ.). Στον Αισχύλο, ο Προμηθέας
δικαιολογεί τις πράξεις του στις κόρες του Ωκεανού, οι οποίες ανήκουν επίσης
στην παλαιότερη γενιά των θεών που στερήθηκαν την εξουσία από τον Δία. Δημιουργεί μια
εικόνα σχετικά με την αξιοθρήνητη ανεπάρκεια και αδυναμία της ανθρώπινης φύσης, προκειμένου να
δικαιολογήσει την επίθεσή του στην τάξη που ενέκρινε ο Δίας ως σωτήρια πράξη
για όσους δεν μπορούν να ζήσουν σε αυτήν. Σημασία ωστόσο εδώ έχει ο ριζοσπαστισμός, με τον οποίο ο
Προμηθέας περιγράφει μια κατάσταση, όπου οι Ολύμπιοι θεοί έχουν τα πάντα
και οι άνθρωποι δεν έχουν ούτε καν τα απολύτως απαραίτητα.
