Πλάτων:
Η
δημοκρατία ως κράτος χωρίς δήμο
§1
Τα τρία μεγάλα έργα του Πλάτωνα, που
καταπιάνονται με το Πολιτικό ενδελεχώς και δείχνουν πως η σκέψη του φιλοσόφου,
ακόμη και στις πιο απόκρημνες αναβάσεις της, δομείται ως πολιτική σκέψη, είναι
η Πολιτεία, ο Πολιτικός και οι Νόμοι. Αυτών των έργων προηγήθηκε μια σειρά
Σωκρατικών Διαλόγων που ασχολούνται κατά πολύ με συγκεκριμένα προβλήματα της
πολιτικής δημοκρατίας και της πόλης–κράτους γενικότερα. Σε ένα από αυτούς, στην
Απολογία Σωκράτους, ο Πλάτων παίρνει ένα ιστορικό γεγονός: τη δίκη και καταδίκη
σε θάνατο του Σωκράτη και το καθιστά διαχρονικό στοιχείο του πολιτικού
νοηματισμού της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας. Όπως σημειώνει ο Πλάτων, η φιλοσοφία και
οι αληθινοί φιλόσοφοι δεν εκπίπτουν σε απολογητές της διεφθαρμένης πολιτικής
εξουσίας, ούτε εκφράζουν ποτέ το ένα τμήμα του λαού ενάντια στο άλλο, παρά
σκέπτονται την πόλη ως όλο και ως θεμέλιο για την ανάπτυξη της δημιουργικής
πολιτικής· για να είναι οι πολιτικοί δημιουργοί και όχι καταστροφείς της πόλης.
Αυτό έκανε ο Σωκράτης, σε αυτό αφιέρωσε τη ζωή του και ο Πλάτων· γι’ αυτό και η
σκέψη του εξακολουθεί έως και σήμερα να υψώνεται ως το αντίπαλο δέος απέναντι
στις διεφθαρμένες πολιτικές του διαίρει και βασίλευε. Ο Σωκράτης στην Απολογία
παρουσιάζεται να σκέπτεται και να ενεργεί με βάση την αίσθηση του δικαίου και
όχι με βάση τη βούληση του κράτους. Εάν η βούληση του κράτους εκφράζει τα
ιδιοτελή συμφέροντα της μιας ή της άλλης μειοψηφίας και με τη μορφή του νόμου
νομιμοποιεί τον εαυτό της να καταδικάζει σε θάνατο τους δίκαιους ανθρώπους,
επειδή δεν υποτάσσουν το δίκαιο στην πολιτική τους ανομία, η φιλοσοφική αίσθηση
του δικαίου ποδοπατεί το συνολικό ήθος της κρατικής εξουσίας για κάτι ανώτερο:
για την αφύπνιση των πολιτών από τις λαβίδες των ηθικολογούντων πολιτικών· άρα
για την πνευματική τους απελευθέρωση πρωτίστως από τη μαζική συμπεριφορά.
§2
Η μαζική συμπεριφορά που επεφύλασσε η δημοκρατία της Αθήνας
στους πολίτες της, πέρα από ορισμένες θεμελιακές
κατακτήσεις αυτοβουλίας και αυτοπροσδιορισμού των ατόμων, παρήγαγε όχι σπάνια μια άγνωμη κοινωνία και αγελαίους οπαδούς πολιτικών
φατριών και αδίστακτων δημαγωγών, με αποτέλεσμα το άριστο και οι άριστοι εν έργω να θεωρούνται θανάσιμοι εχθροί της
πόλης. Ο Σωκράτης ήταν ένας από αυτούς και έπρεπε, για τους ανίκανους
κατά τα άλλα πολιτικούς, να διωχθεί. Η δίκη του ήταν πολιτική με
βασικό κατήγορο τον Μέλητο. Πίσω από αυτόν όμως ήταν ο Άνυτος, ένας
εμπειροτέχνης-πρακτικιστής πολιτικός με ισχυρό λαϊκό έρεισμα και πάντοτε
πρόθυμος να ποδηγετεί την ευρεία μάζα προς άκριτες μαζικές συμπεριφορές. Μιας
τέτοιας μαζικής συμπεριφοράς έπεσε θύμα ο Σωκράτης. Απέναντι στην ιδιότυπη
μαζοποίηση των Αθηναίων ο φιλόσοφος είχε πλήρη αυτογνωσία σχετικά με την
οντολογική του παρουσία μέσα στην μάζα: από τη μια πλευρά δεν ξεχώριζε τον εαυτό του από το πλήθος με την έννοια του λαού
και από την άλλη ένιωθε ότι υπηρετεί τη φιλοσοφία ως απεσταλμένος του θεού·
απεσταλμένος με το νόημα ότι κάτι πιο ιερό, πιο έντιμο, πιο ηθικό, συγκριτικά
με τις αγοραίες αντιλήψεις, έχει να πει σε
μια κοινότητα που την έχει διαβρώσει η πανώλη των διεφθαρμένων πολιτικών.
Με αφετηρία λοιπόν τη φιλοσοφική του αρχή ότι δεν
είναι παντογνώστης ,
δηλαδή δοκησίσοφος,
αλλά αναζητητής της αλήθειας –ανάλογα ο Χέγκελ στην επιστήμη της Λογικής διερωτάται: τι είναι αλήθεια;–
θέτει σε ριζική
επανεξέταση την ουσία της
πολιτικής δημοκρατίας. Ποιος φοβάται μια τέτοια επανεξέταση, σύμφωνα με την Απολογία; Βασικά δυο
κατηγορίες πολιτών: 1. εκείνοι που λένε, σαν τον Μέλητο, Άνυτο και παρόμοιους,
ότι είναι καλοί και αγαπάνε
την πόλη (Απολογία 24 b5), δηλαδή
εκείνοι που με δημοκρατικό προσωπείο παρουσιάζονται ως φιλόπολεις και φιλόνομοι,
ενώ στην πράξη, λόγω ολικής άγνοιας, δοτής καθηκοντολογίας, αντεκδικητικής
μανίας και αχαλίνωτης ανηθικότητας, υπηρετούν άνομες σκοπιμότητες, ή δικές τους
ή και άλλων· είτε ακόμη ως «αλληλέγγυοι» ή ως πολιτικοί παράγοντες
υπερασπίζονται καταχθόνιες δολιότητες· 2. οι άνθρωποι του κρατικού μηχανισμού
–οι δικαστές π.χ. που έστειλαν στο θάνατο τον Σωκράτη– που έχουν μόνο μια εξ
ακοής και γι’ αυτό παραποιημένη εικόνα του φιλοσόφου και καμιά αξιόλογη
φιλοσοφική παιδεία. Εδώ αξίζει να υπενθυμίσει κανείς πως ο Σωκράτης
αμφισβητεί ευθέως την αρμοδιότητα και την ικανότητα των δικαστών να τον κρίνουν. Γι’ αυτό,
τους προσφωνεί γενικώς ως: άνδρες
Αθηναίοι, ενώ θα προσφωνήσει ως άνδρες
δικαστές μόνο εκείνους
που ψήφισαν την αθώωσή του.
§3
Το δικό μας σήμερα βρίθει από παρόμοιες σκηνοθετημένες ενοχοποιήσεις, εκπορευόμενες
κατά κανόνα από δημαγωγούς και συμφεροντολόγους πολιτικούς. Και μια
αντικειμενική αποτίμηση τέτοιων ενοχοποιήσεων επιτυγχάνεται καλύτερα μέσα από
την αναγωγή στα αρχέγονα
θεμέλια της ιστορίας (τους).
Η περίπτωση λοιπόν της δολοφονίας του Σωκράτη ανήκει σε τούτα τα αρχέγονα
θεμέλια και δεν αποτελεί απλώς ένα ιστοριογραφικό γεγονός. Ως τέτοιο «μοιραίο»
θεμέλιο εξάλλου την είδε και ο Πλάτων. Να γιατί ο Σωκράτης παρουσιάζεται στην Απολογία να εκμηδενίζει
τον φόβο του θανάτου και να μην ορρωδεί μπροστά
στη θρασύδειλη στάση των οργάνων εξουσίας και παραποίησης της αλήθειας. Με
παρρησία αλλά και περισσή περιφρόνηση προς τους καχύποπτους δικαστές
δηλώνει: «άνδρες Αθηναίοι, ακούστε την άποψη του Άνυτου ή μη την ακούτε
και αθωώστε με ή μη με αθωώνετε. Σε κάθε περίπτωση δεν θα κάνω τίποτε άλλο από
αυτό που έκανα ως τώρα, ακόμη κι αν πρόκειται να πεθάνω» (Απολογία 30 c).
Στη συνάφεια τούτη αποστασιοποιείται πλήρως από τις προκαταλήψεις
της κοινής γνώμης, έτσι όπως αυτές διατυπώθηκαν στο κατηγορητήριο ως διαφθορά των νέων και ως ασέβεια προς τους θεούς.
Η εν λόγω αποστασιοποίηση θέτει σε αμφισβήτηση την αμεροληψία της δίκης και
καταδεικνύει την ασημαντότητα της πλειοψηφίας των δικαστών, που δεν μπόρεσαν να
αρθούν πάνω από τις κατασκευασμένες κατηγορίες. Συγχρόνως θέτει την
αναγκαιότητα διάσωσης των συμπολιτών του από
την πολιτική βλακεία των οργάνων εξουσίας και κατ’ επέκταση διάσωσης της
δημοκρατίας από την αυτοκαταστροφή της. Το πλήθος, η δημοκρατία είναι
έτοιμη να εξοντώσει κάθε ατομικότητα που υπερβαίνει τη μετριότητα και τολμά να
φιλοσοφεί για το δίκαιο. Εάν
η δημοκρατία είναι δικαιοσύνη, γιατί πρέπει να φοβάται τους αληθινούς
λειτουργούς της; Διερωτώμενος έτσι ο Πλάτων, επιχειρεί να δείξει πως το
ζητούμενο για τη φιλοσοφία δεν είναι εάν θα καθοδηγήσει το άτομο προς τη
σωτηρία του εαυτού, αλλά εάν είναι σε θέση να αποκαλύπτει, μεταξύ των άλλων, τα
ανιδιοτελή κίνητρα των μεγάλων ανθρώπων της κοινότητας· εκείνα δηλαδή τα
κίνητρα που τους κάνουν ηθικά μεγάλους, άρα και χρήσιμους για τους πολλούς,
ακόμη κι αν οι τελευταίοι δεν έχουν καθολική επίγνωση αυτού και δεν τους
αναγνωρίζουν ως τέτοιους. Ενόσω απουσιάζει η αυτοσυνειδησία από τους πολλούς, η δημοκρατία εκφυλίζεται σε
κρατική εξουσία χωρίς δήμο. Το εγχείρημα του Σωκράτη, ο
ριζοσπαστικός του τρόπος σκέψης και πράξης, αλλά και η προμηθεϊκή επαναστατικότητα
της Πλατωνικής σκέψης, στη συνέχεια, επιχείρησαν να σκεφτούν το αυθεντικό κράτος του δήμου·
και τούτο διήλθε μέσα από τη σύλληψη της ου-τοπικής
πολιτείας.
