Martin Heidegger
1889-1976
Η
μεταφυσική του κομμουνισμού
§1
Ι. Θα
συζητήσουμε για τον κομμουνισμό. Γιατί;
Επειδή η ελληνική πολιτεία είναι άκρως ημαρτημένη
και ψήνεται στον πυρετό, για να μιλήσουμε
με το πνεύμα, ήτοι τη γλώσσα του Πλάτωνος. Μια τέτοια πολιτεία συμβαίνει να κατρακυλά στον βούρκο της ακολασίας, και μάλιστα στο όνομα της δημοκρατίας, του
σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Είναι η πιο καθυστερημένη χώρα στην Ευρώπη,
αν όχι και παγκοσμίως, σε επίπεδο πολιτικής, οικονομικής, πολιτισμικής και
πνευματικής ανάπτυξης· και τούτο συγκριτικά με το μέσο επίπεδο του συνόλου των
Ευρωπαϊκών χωρών. Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή τα κοπάδια των επαγγελματιών πολιτικών και οι ιδεολογικοί τους κράχτες
‒αμπελοφιλόσοφοι, οργανικοί «διανοούμενοι»
παντός καιρού και παντός τόπου, διορισμένοι/δοτοί προφεσόροι στα μορφωτικά ιδρύματα
και κάθε παρόμοιας τάξης ανίκανα και διεφθαρμένα όντα‒ στερούνται το αναγκαίο ατομικό και κατ’
επέκταση πολιτικό ήθος, την απαραίτητη παιδεία, με αποτέλεσμα να μετατρέπονται
εύκολα σε συνωμότες και εξωμότες. Όπως πολύ παραστατικά μας λέει ο Πλάτων, οι κυβερνήτες είναι σαν τους τσοπάνηδες και τους γελαδάρηδες:
όπως αυτοί-εδώ θρέφουν και φροντίζουν τα κοπάδια τους για το δικό τους συμφέρον
και όχι για τα πρόβατα ή τα βόδια των κοπαδιών, έτσι και οι κυβερνήτες δεν έχουν
άλλο στο μυαλό τους πέρα από το δικό τους συμφέρον[1].
ΙΙ. Στη δική μας γαλάζια
χώρα όλα τα όντα, ανθρώπινα και εμπράγματα, υφίστανται μια άνευ όρων οντολογική και υπαρκτική συντριβή από τις ιδεολογικές
επικλήσεις του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού, από την ιδεολογικο-πολιτική
ψευδολογία και την αδίστακτη εξουσιο-λατρεία των ως άνω τσοπάνηδων και γελαδάρηδων.
Υποτίθεται ότι ο σοσιαλισμός‒κομμουνισμός ενδιαφέρεται
για τη δικαιοσύνη και αντιμάχεται τη λογική και την πράξη αυτών των
τσοπανο-γελαδάρηδων. Στην αληθινή του ουσία όμως αποδεικνύεται -έχει ήδη αποδειχθεί- η πιο εθνοπροδοτική, η πιο ξεπουλημένη και μίσθαρνη πολιτική θεωρία και πράξη, συναφώς η πιο διεφθαρμένη πολιτική εξουσία. Ο
κομμουνισμός και γενικότερα ο μαρξισμός έχουν μιλήσει, ανάμεσα στα άλλα, για
την ανεστιότητα υπό τη μορφή της αποξένωσης του ανθρώπου.
Η μαρξική έννοια της αποξένωσης, σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, έχει
τις ρίζες της στο γεγονός ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ανέστιος,
δεν έχει πατρίδα[2]. Ο σύγχρονος άνθρωπος
είναι αυτός της πλανητικής εποχής, της εποχής δηλαδή που έχει
διαμελίσει το Είναι του ανθρώπου και η οποία επιχειρεί να συγκολλήσει
εκάστοτε τα κομμάτια αυτού του ανθρώπινου θρυμματισμού σε ένα τεχνικό-ζωικό όλο,
με την τεχνικο-επιστημονική του περικύκλωση, επενδυμένη με ουκ ολίγη
ηθικιστική-ανθρωπιστική συναισθηματοποίηση: ο άνθρωπος τελεί σε πλαισιοθέτηση (Gestell).
Ο Χάιντεγκερ ορισμένως προσεγγίζει όλη τη μαρξιστική πραγματικότητα μέσα από
την οπτική της ιστορίας του Είναι, αναγνωρίζοντας πως η αντίληψη
του Μαρξ για την ιστορία είναι ανώτερη από κάθε άλλη
ιστοριογραφική πρόσληψη της ιστορίας[3].
Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να διεισδύσει στον μεταφυσικό χαρακτήρα του κομμουνισμού και να απελευθερώσει παραγωγικά νοήματα για την ιστορική και
παροντική ύπαρξη του ανθρώπου[4].
§2
Ι.
Το θέμα του σοσιαλισμού και κομμουνισμού παραμένει πάντα επίκαιρο.
Για τη σκέψη του Χάιντεγκερ μάλιστα έχει ιδιαίτερη ιστορική βαρύτητα, καθώς ο
κομμουνισμός, ως απόλυτα εξουσιαστική δύναμη του ιστορικού κύκλου
της μεταφυσικής που εξάντλησε τα όριά της, αυτονομήθηκε ακόμη
κι από την ουσία της δύναμης, πάνω στην οποία στηρίχτηκε. Π.χ. αν η δύναμη αυτή
υποτίθεται πως είναι το προλεταριάτο ή η ευρεία μάζα του λαού, ο κομμουνισμός
από κοινότητα ίσων θεωρητικά κατέληξε να είναι πρακτικά
[=ιστορικά] απόλυτη κυριαρχία των ολίγων, των ολίγων όχι μόνο ποσοτικά,
αλλά και ποιοτικά με την έννοια των ολίγων, πιο ανίκανων και γι' αυτό πιο εξουσιομανών ανθρώπινων
όντων[5].
Σε κάθε περίπτωση, επομένως, ο κομμουνισμός αποτελεί ένα «κρίσιμο
κεφάλαιο» στην ιστορία των φιλοσοφικών ιδεών όχι μόνο για τους θιασώτες των
κρατικών μοντέλων κομμουνισμού, που αντιπροσώπευαν μέχρι πρότινος το σοβιετικό
καθεστώς με τα αντίστοιχα καθεστώτα των άλλοτε, κατ' ευφημισμό, χωρών του
«υπαρκτού σοσιαλισμού», αλλά και για όσους στάθηκαν κριτικά απέναντι σε εκείνο
το «φάντασμα του
κομμουνισμού», αλλά και στο «φάντασμα
του δυτικού κομμουνισμού». Οι τελευταίοι, δηλαδή οι κριτικοί νοητές του
μαρξισμού, ανεξάρτητα από τις επί μέρους ή πιο γενικές διαφοροποιήσεις τους ως
προς τα απαρχαιωμένα σοβιετικά καθεστώτα, αναγνώριζαν πως πίσω από τα ιδεολογικό-πολιτικά
ψεύδη περί κομμουνιστικής κοινότητας των εκάστοτε σκληροτράχηλων
κρατιστών, συνειδητά ή μη, κρυβόταν μια απατηλή κοινότητα με δυο κύρια
χαρακτηριστικά, μεταξύ των άλλων: την ανεξέλεγκτη εξουσία των ολίγων
κομματικών Φύρερ της κομμουνιστικής θηριωδίας και την απολίτικη μάζα, που εκβιασμένη και τρομαγμένη ακολουθούσε -ή σήμερα σε παρόμοια καθεστώτα ακολουθεί- ευλογώντας το
καθεστώς, σαν αγέλη. Ήταν και είναι πάντα οι λεγόμενοι μοιραίοι: «δειλοί,
μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα/προσμένανε ίσως κάποιο θαύμα» (Βάρναλης).
ΙΙ.
Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, ο κομμουνισμός ανήκει στην ιστορικότητα
του ανθρώπινου Είναι και ως ένα τέτοιο φαινόμενο πρέπει να
αντιμετωπίζεται. Ως φιλοσοφική έννοια, επομένως, ως όρος, εντάσσεται στη
μακραίωνη ιστορία του Είναι, ανεξάρτητα από τα περιεχόμενα, προς τα οποία
καλείται εκάστοτε να αντ-αποκριθεί. Ο φιλόσοφος μελετά τον κομμουνισμό υπό το
πνεύμα του οντολογκο-ιστορικού σκέπτεσθαι και δεν μένει
απλώς στα όρια της παραδοσιακής πολιτικής του σημασίας και των
αντίστοιχων εφαρμογών του. Έτσι δεν τον κατανοεί, με έναν απλοϊκό
ανθρωπολογικό/ανθρωπιστικό-ηθικολογικό τρόπο, ως παρέκκλιση της ιστορίας ή ως
ένα άλλο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα χωρίς «ανισότητες» και «εκμετάλλευση» αλλά
ως μια δεδομένη ιστορικά πραγματικότητα, που η α-λήθεια της, η
μη-λήθη της, εξηγείται στο πλαίσιο αναζήτησης της αλήθειας του Είναι.
Υπ’ αυτό το πνεύμα, ο κομμουνισμός αποτελεί φαινόμενο της παγκόσμιας ιστορίας.
Γράφει σχετικά ο προικισμένος Γερμανός φιλόσοφος:
«μπορεί
κανείς να αντιμετωπίσει τις θεωρίες του κομμουνισμού και τη θεμελίωσή τους με
διάφορους τρόπους· από οντολογικο-ιστορική άποψη ένα είναι βέβαιο:
πως ο κομμουνισμός εκφράζει μια στοιχειώδη εμπειρία της παγκόσμιας ιστορίας»[6].
Ο
τρόπος, ως προκύπτει, με τον οποίο ο Χάιντεγκερ παίρνει θέση απέναντι στον
κομμουνισμό, είναι η οδός της σκέψης, ως διεργασία μετα-στοχασμού
που θεμελιώνεται οντολογικο-ιστορικά και έτσι δεν αφήνει περιθώρια για
ιδεολογικο-συναισθηματικές προσλήψεις του εν λόγω φαινομένου. Τέτοιες
προσλήψεις συνιστούν φενάκη και στρεψοδικία και ταιριάζουν στις διάφορες κομματικο-πολιτικές αγέλες· άρα αποβαίνουν μέγιστη αστοχασιά και σίγουρα ανεστιότητα, με την
χαϊντεγκεριανή ορολογία: δηλαδή ξερίζωμα του ανθρώπινου Είναι από την εστία
του, από ό,τι ιερό και άγιο συνδέεται με το Είναι του, και περιπλάνησή του, οδυνηρός χαμός του μέσα
στο χάος.
ΙΙΙ. Όλα αυτά
τα συναντάμε στις ψευδείς συνειδήσεις των κομμουνιστικών τσοπάνηδων και γελαδάρηδων.
Τέτοιες ψευδαισθήσεις δεν λείπουν και από τη βίαιη ιδεολογικοποίηση της ποίησης.
Τρανό παράδειγμα ο νεοέλληνας ποιητής, Γ. Ρίτσος: υποβαθμίζοντας,
λόγω ιδεολογίας, τον ποιητικό λόγο σε άκρως προπαγανδιστικό και γι’
αυτό α-νόητο χαρακτήριζε τον τρέχοντα κομμουνισμό εκείνης της
τραχιάς περιόδου ως «νιότη του κόσμου», αγνοώντας ή συγκαλύπτοντας ίσως
άθελά του τη φεουδαρχικο-σκοταδιστική πράξη του γραφειοκρατικού
κομμουνισμού, που ιστορικά διέλυσε τις ανθρώπινες υπάρξεις [=από τη νύχτα
των σταλινικών Χρουστσόφ, Μπρέζνιεφ κ.λπ. στο μεσονύχτι του αφελούς-του βλάκα Γκορμπατσώφ,
του μεθύστακα Γιέλτσιν και όλων των συναφών επιγόνων τους] και τον οποίο
ο ίδιος λιβάνιζε. Δεν ήθελε ή δεν μπορούσε να δει την εκτυλισσόμενη εν έργω
συντριβή του ανθρώπινου Είναι και με μια ανύποπτη βεβαιότητα για το αλάθητο της
κυρίαρχης τότε κομμουνιστικής αιθαλομίχλης έπλαθε κενές περιεχομένου ποιητικές
εικόνες, ωραιοποιώντας μια τέτοια συντριβή. Τέτοιες ωραιοποιήσεις, μιας καθ'
ολοκληρίαν φενακισμένης συνείδησης, μπορεί να παρήγαγαν ή να παράγουν έναν αισιόδοξο
παφλασμό για το διωκόμενο τότε σώμα του εγχώριου «κομμουνισμού» ή για τις σύγχρονες πολτοποιημένες συνειδήσεις της μάζας,
αλλά δεν έριχναν κι εξακολουθούν να μη ρίχνουν φως στα εγκλήματα της άλλης εξουσιαστικής υποκειμενικότητας,
δηλαδή του διωκτικού καθεστώτος, που εξίσου απατηλά εμφανιζόταν
ως το πιο αξιοπρόσεκτο Είναι των ανθρώπων. Κάθε στυγνό καθεστώς, σαν αυτά τα τρίδυμα του σοσιαλισμού, εθνικο-σοσιαλισμού και κομμουνισμού, είναι από τη φύση του εγκληματικό και εχθρικό στην αλήθεια του λαού.
§3
Στο πιο πάνω απόσπασμα, ο Χάιντεγκερ συνδέει τη θεώρηση, την κατανόηση του
κομμουνισμού ως ιστορικού φαινομένου με τη σύλληψη που ο ίδιος
επιχειρεί της παγκόσμιας ιστορίας (Weltgeschichte) ως ιστορίας του κόσμου.
Με τούτη θέλει να μας πει πως η ιστορία του Είναι συνιστά τον αποφασιστικό
παράγοντα για να κατανοηθεί, για να προσδιοριστεί η ιστορία
του ανθρώπου ως υπαρκτικού Είναι. Η ιστορία του κόσμου είναι η μοίρα (Geschick) του ιστορικού ανθρώπου, του
ανθρώπινου κόσμου, η οποία ιδωμένη χωριστά από τη μοίρα του ίδιου του Είναι
κυοφορεί ανεστιότητα και διασκορπισμό. Στο πλαίσιο λοιπόν του σύγχρονου
κοσμο-ιστορικού πνεύματος, το Είναι του ανθρώπου δεν είναι ελεύθερο,
αλλά αιχμάλωτο εκείνης της σιδερόφρακτης λογικής
που χαρακτηρίζει τη νεωτερική υποκειμενικότητα και η οποία συμπυκνώνει, με τη
μορφή της δύναμης (Macht), τη δομημένη εξουσία της εν λόγω υποκειμενικότητας
κατά την ύστατη στιγμή της μεταφυσικής ως τέτοιας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα
είναι η λειτουργία χτες και σήμερα όλων των κομμουνιστικών/σοσιαλιστικών
μορφωμάτων. Ο κομμουνισμός ορισμένως συνιστά τούτη τη μεταφυσική
θέσμιση του ιστορικού ανθρώπου/ανθρώπινου κόσμου στην έσχατη
κορύφωσή της. Παρατηρεί με μοναδική οξυδέρκεια ο φιλόσοφος:
«Ο
κομμουνισμός δεν αποτελεί καμιά απλή μορφή κράτους· ούτε καν μόνο ένα είδος της
πολιτικής κοσμοθεώρησης, αλλά το μεταφυσικό σύνταγμα/τη μεταφυσική θέσμιση,
στην οποία βρίσκεται ο ανθρώπινος κόσμος της νεωτερικής εποχής»[7].
§4
Ο κομμουνισμός λοιπόν εκφράζει εκείνη την κατάσταση απ-άνθρωπης κυριαρχίας, της
οποίας δεσπόζουσα δύναμη είναι η δύναμη της μεταφυσικής. Η κομμουνιστική
ολοκλήρωση, ήτοι ο ολοκληρωτισμός, της θεσμισμένης δύναμης της μεταφυσικής ανάγεται
ολοκληρωτικά σε εκείνη την κυριαρχία των όντων, που με τη μορφή της κυρίαρχης
υποκειμενικότητας της νεωτερικής εποχής μιλάει τη γλώσσα της βεβαιότητας και
εν ταυτώ της «ορθότητας», όχι όμως και της αλήθειας. Γι’ αυτό βλέπουμε και τις
εκάστοτε εξουσίες κομμουνιστικής υφής να συντρίβουν τον διαλεκτικό λόγο εν
τη γενέσει του και να μην ανέχονται την πρόσκληση που μας απευθύνει
αυτό τούτο το Είναι προς την α-λήθεια, προς την άλλη απαρχή της
σκέψης, τουτέστι πέραν του ασφυκτικού ελέγχου από τη βίαιη υποκειμενικότητα, καταπώς προφητικά έχει μιλήσει ο Χάιντεγκερ. Να μην ανέχονται δηλαδή άλλη
άποψη πέραν της δικής τους φλυαρολογίας. Απεναντίας επιχειρούν να στεγάσουν την
αγωνία του ανθρώπου κάτω από τις βεβαιότητες του δικού τους ασυνάρτητου
και πάντα στρεψόδικου λόγου και να οικοδομούν τη δικτατορία της μαζοποιημένης δημοσιότητας. Η σκέψη πνίγεται μέσα σε μια αχαλίνωτη
τεχνικοποίησή της, ο εργαλειακός λόγος διαπερνά τα πάντα και το πνεύμα
του κομμουνισμού εκφράζει την ηγεμονία του ως τεχνικο-κατασκευασμένη
χειραγώγηση: πρόκειται για την περίφημη Machenschaft[8]. Στη συνάφεια τούτη, ο κομμουνισμός
είναι «η ιστορική δόμηση της εποχής όπου κυριαρχεί πλήρης απουσία νοήματος»[9].
Πλήρης απουσία νοήματος σημαίνει πλήρης απουσία της αλήθειας, απόλυτη και
φρικώδης κυριαρχία της εξουσιαστικής υποκειμενικότητας, που με τη μορφή του
κομμουνισμού παρουσιάζεται παραπλανητικά ως κυριαρχία του Είναι των όντων, ως
ανάδυση του φωτός, ως το ξέφωτο του Είναι, άρα ως απελευθέρωση των ανθρώπινων
όντων από τα δεσμά τους, ως το τέλος των δεινών τους. Εν τέλει, με τούτη την
ιστορικά προσδιορισμένη ηγεμονία του κομμουνισμού και την αντίστοιχη απουσία
νοήματος συνυφαίνονται και όλες οι ολοκληρωτικές ιδεολογίες, όλα τα δεσποτικά
καθεστώτα, αλλά ορισμένως και οι φιλελεύθερες δημοκρατίες, και ο πάσης φύσεως σοσιαλισμός
και εθνικο-σοσιαλισμός. Ο Χάιντεγκερ εν τέλει, ακολουθώντας τα ίχνη του Νίτσε, δεν
αφήνει τη σκέψη να παγιδευτεί στη επίφαση διαφορετικών
πολιτικών συστημάτων, αλλά τα εξετάζει ως ποικίλες εκφάνσεις ενός
και του αυτού κυρίαρχου εξουσιαστικού πνεύματος του μεταφυσικού
συστήματος, που ιστορικά υλοποιεί: φέρνει σε ολοκλήρωση ο κομμουνισμός.
Κατ' αυτό το πνεύμα εξηγείται και η εναλλαγή στην εγχώρια πολιτική εξουσία,
χτες και σήμερα, των ίδιων και των αυτών πολιτικών εκτρωμάτων, ως προς την
ουσία του Είναι τους, ανεξάρτητα εάν αυτο-διαφοροποιούνται φαινομενικά ως φιλελεύθερα,
σοσιαλιστικά ή κομμουνιστικά. Ο μεταφυσικός τους πυρήνας είναι ένας:
ο «θεός» ηγεμών/ ο φύρερ με την εκλεκτική του παρέα [=η υποκειμενική
δύναμη εξουσίας των πιο αδύναμων όντων] και οι αγέλες στελεχών, μελών, οπαδών και
ψηφοφόρων [= η υποκειμενική δύναμη των εξουσιαζομένων, ως
διασκορπισμένων όντων και ορισμένως τιθέμενων εκάστοτε, με τη μορφή ενός αθροιστικού/υπολογιστικού
και διόλου διαλεκτικού όλου, από τον ένα ή τον άλλο φύρερ].
[1] Πλάτων
Πολιτεία, 343b).
[2] Heidegger, GA 9,
σ. 339
[3] Ό.π.,
σ. 345.
[4] Δημ.
Τζωρτζόπουλος: Martin
Heidegger, Ερμηνευτική
του Πολιτικού: Δημοκρατία-Σοσιαλισμός-Κομμουνισμός. Εκδ. Ρώμη 2017, σσ. 131
κ.εξ.
[5] Ό.π., σσ. 159.
[6] Ό.π.,
σ. 217.
[7] Ό.π.,
σ. 209.
[8] Ό.π.,
σ. 144. Για την ουσία της Machenschaft ως τέτοιας βλ. Χάιντεγκερ: περί
πολιτικής, περί αλήθειας, περί τεχνικής. Εκδ. Ηριδανός 2011, σσ. 241 κ.εξ
[9] Ό.π.,
σ. 133 κ.εξ.
