1889–1976
Ο Σωκράτης και το ανθρώπινο Dasein
§1
Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Στις παραδόσεις του στο
Μάρμπουργκ (Marburg)
–θερινό εξάμηνο 1926– ο Χάιντεγκερ εγκαινιάζει μια συνομιλία με
την αρχαία ελληνική φιλοσοφία: από τις στοχαστικές της πρωταρχές μέχρι
και τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Αν και δεν στοχεύει σε κάποια συστηματική
πραγμάτευση παρά μόνο περιορίζεται σε μια επισκόπηση προγραμματικού χαρακτήρα
και στην ανάδειξη βασικών αρχών της ως άνω φιλοσοφίας, εν τούτοις μας γνωρίζει
με μια βαθυστόχαστη ερμηνευτική πράξη, με δεδομένο και το γεγονός ότι εκείνη
την περίοδο επιστρατεύει όλη τη δυναμική της σκέψης του στην οριστική σύνταξη
του μνημειώδους έργου του: Sein und Zeit [=Είναι
και Χρόνος]. Κατά συνέπεια, όλες οι ερμηνευτικές απόπειρες κινούνται κάτω από
τον αστερισμό αυτού του έργου. Έτσι, ο Χάιντεγκερ συνδέει την περιδιάβασή του
στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας με το ιστορικό πνεύμα, κατά
κάποιο τρόπο, της φιλοσοφικής κατανόησης του Είναι και Χρόνος.
Ενδιαφέρεται να σκεφτεί ξανά και ξανά την κρίσιμη απαρχή της δυτικής
φιλοσοφίας,
δηλαδή την ελληνική φιλοσοφία, ως την αεί ζωτική διεργασία που
εκκινεί από το ον για να ανακαλύψει το Είναι. Αυτό δεν είναι άσχετο και με το
ότι ο Χάιντεγκερ, της περιόδου του Είναι και Χρόνος, ξεκινάει
από το Dasein για να αναζητήσει το νόημα του Είναι. Οι
εν λόγω παραδόσεις δημοσιεύτηκαν το 1993 στον τόμο 22 των απάντων του. Δίνουν
βαρύτητα στο αρχαίο θεωρείν: στον
λόγο, στην έννοια, στη σημασία· πράγμα που σημαίνει: Sein und Sinn (=Είναι
και νόημα) . Με τούτο το νόημα του Είναι συνδέει ο Χάιντεγκερ και την ερμηνευτική προσέγγιση του Σωκράτη (GA22, 92).
§2
Ο «επικίνδυνος» φιλόσοφος
1. Ο Σωκράτης είναι η πιο γνωστή αλλά
και η πιο «επικίνδυνη» προσωπικότητα της Πόλης της Αθήνας. Η
πορεία της ζωής του συνδυάζει συνέπεια λόγου και πράξης, αποστροφή στο κυνήγι
δημόσιων αξιωμάτων, κάτι δηλ. εντελώς αντίθετο από τη νοο-τροπία της σημερινής
φασιστικής «αριστεράς», και εμμονή στην αναγκαιότητα υπεράσπισης της
φιλοσοφικής του αποστολής και της αντίστοιχης στάσης ζωής. Είναι λοιπόν η πιο
«επικίνδυνη» προσωπικότητα υπό το πνεύμα ότι υπερασπίζεται τη
φιλοσοφική αλήθεια, όπως δείχνει και η απολογία του στο δικαστήριο, χωρίς
να ορρωδεί προ ουδεμιάς καθεστηκυίας σύμβασης. Το γεγονός ακριβώς αυτό κλονίζει
την αγοραία γνώμη της Πόλεως, την αμφισβητεί συθέμελα. Με
σημερινούς όρους αποδομεί στη ρίζα του
τον υγιή κοινό νου της μαζικής κουλτούρας, μαζί και όλους τους δοκησίσοφους
θιασώτες της. Και επειδή η ζωή της Πόλεως συνδέεται με την πολιτική, υπό ένα ευρύτερο νόημα,
ουσιαστικά αμφισβητεί τα πολιτικά θεμέλια της Πόλεως, όχι
λιγότερο δε και τη μοχθηρία της τρέχουσας πολιτικής και των
πολιτικών της εκπροσώπων, εκείνων δηλ. που, όπως μας λέει ο Πλάτων στον Θεαίτητο,
μοιάζουν για τον φιλόσοφο σαν τους γιδοβοσκούς
που αρμέγουν γάλα. Καλή ώρα σαν τους σύγχρονους
γιδοβοσκούς της αγοραίας μικροπολιτικής, με προεξάρχοντες εκείνους του αδίστακτου και αιμοβόρου αριστερισμού.
2. Η βασική αρχή του Σωκρατικού σκέπτεσθαι
έγκειται στο να μπορεί κανείς να κατανοεί και να γνωρίζει με σαφήνεια:
να ξέρει τι κατανοεί και να έχει επίγνωση για ό,τι δεν
καταλαβαίνει πραγματικά. Τότε και σήμερα και πάντα, αυτή η αρχή αποτελεί τον
πιο λαμπρό φιλοσοφικό δυναμίτη στα θεμέλια των διαφόρων ημιμαθών σε όλες τις
σφαίρες της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, από την καθημερινή συναναστροφή ως την
πολιτική και τη θεσμισμένη ρητορική, φιλολογική, φιλοσοφική ή ακαδημαϊκή ψευδο-κουλτούρα. Δυνάμει αυτής της
αρχής, αντιπαρέθετε στην «παντογνωσία» και απερισκεψία του κοινού νου την άγνοια· όθεν,
απέναντι στην ηχηρή φλυαρία του μαζικού περίκοσμου, την πλήρη
αφιέρωση στη φιλοσοφική διερεύνηση του Πράγματος, στην αναζήτηση της αυθεντικής
γνώσης πέραν κάθε επισφαλούς γνώμης· εν τέλει αναδείκνυε το ερώτημα: τι
εστί; Δηλαδή τι είναι Κάτι και γιατί είναι ή μπορεί να είναι έτσι και όχι
αλλέως. Είναι το ερώτημα για την ουσία και το ον (ό.π., 91).
§3
Η διαφάνεια της πράξης
1. Απέναντι στο τυφλό πράττειν, ο
Σωκράτης προέκρινε συνεχώς την ανάγκη: το πράττειν συνολικά να διέπεται
από διαφάνεια (ό.π.). Τούτο σημαίνει ότι πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το οὗ ἕνεκα (Worumwillen): η τελική αιτία και ο
σκοπός· ταυτόχρονα όμως και εκείνο,
μέσα στο οποίο πραγματοποιείται ο σκοπός. Έτσι φτάνει κανείς σε κατανόηση της
δυνατότητας, της εκάστοτε δυνατότητας-για- Είναι (Seinkönnen).
Ετούτη η δυνατότητα-για-Είναι έχει την αντιστοιχία της, για τον Χάιντεγκερ, στη
σωκρατική έννοια της αρετής (ό.π.).
Η αρετή είναι φρόνηση, δηλαδή Γνώση· και ακριβώς ως τέτοια Γνώση είναι
παρούσα η δυνατότητα-για-Είναι και η κατανόηση. Το σωκρατικό Είναι,
σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, είναι θεμελιακά και ουσιαστικά συνυφασμένο με την
προσπάθεια επίτευξης της ως άνω Γνώσης. Προς τούτο αφυπνίζει την κατανόηση
για τούτη και ενεργοποιεί το ένστικτο.
2. Ενώ δεν χάραξε καμιά νέα
κατεύθυνση στη φιλοσοφία ‒ούτε τον ενδιέφερε κάτι τέτοιο‒ και όλα τα άφησε, κατά τα
φαινόμενα, όπως ήταν, ωστόσο ο Σωκράτης
ταρακούνησε τα πάντα/τους πάντες συθέμελα: άνοιξε το δρόμο για μια νέα
δυνατότητα και ως εκ τούτου για μια ριζοσπαστική
απαίτηση σχετικά με τη
Γνώση και τη θεμελίωσή της (ό.π., 92). Η φιλοσοφική πράξη του Σωκράτη αφορούσε
την κατανόηση της Γνώσης και της πράξης γύρω από το Dasein μας.
Να γιατί, ενώ η εν λόγω πράξη δεν ενδιαφερόταν να οδηγήσει σε επιστημονικά
αποτελέσματα, εν τούτοις επέφερε μια επανάσταση στην επιστήμη,
δηλαδή στην επιστημονική Γνώση. Γι’ αυτό, παρατηρεί στη συνέχεια ο Χάιντεγκερ,
ήταν ο Σωκράτης που κατέστησε δυνατή την ύπαρξη του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Με τον Σωκράτη καταδείχτηκε μια για πάντα, μέσα στην ιστορία της Γνώσης και της
έρευνας, η σημασία του μεθοδολογικού ορισμού, ήτοι προσδιορισμού (Bestimmung): η σωκρατική μέθοδος δεν
συνδεόταν με κάποια τεχνική, αλλά με τη θεμελιακή θεώρηση των πραγμάτων και την
εξ αυτής δυνατότητα σύλληψης και προσδι-ορισμού τους. Παρόμοια, η μαιευτική έδινε
χώρο στη δυνατότητα της κατανόησης, την οποία (δυνατότητα) έφερνε ο καθένας
μέσα του. Ήταν έτσι σε ευθεία αντίθεση με την κοινοποίηση γνώσεων (ό.π.)·
επομένως και σε απόλυτη αντίθεση με τον σημερινό καταιγισμό της
πληροφοριακής γνώσης ‒σε ευθεία αντίθεση με την παραγωγή
αυθεντικής φιλοσοφικής γνώσης‒ που
στα μορφωτικά μας ιδρύματα περνάει
για περισσή γνώση.
