Ηράκλειτος: Ενότητα των αντιθέτων και ο κόσμος

Ηράκλειτος ο Εφέσιος

                                        

                                        

Β 64: τὰ δὲ πάντα οἰακίζει Κεραυνός, τουτέστι κατευθύνει, κεραυνὸν τὸ πῦρ λέγων τὸ αἰώνιον. Λέγει δὲ καὶ φρόνιμον τοῦτο εἶναι τὸ πῦρ καὶ τῆς διοικήσεως τῶν ὃλων αἴτιον·

Τα πάντα κυβερνά ο Κεραυνός, δηλαδή τα κατευθύνει, ονομάζοντας κεραυνό το πυρ το αιώνιο. Επί πλέον λέει ότι αυτό το πυρ διαθέτει φρόνηση και είναι η αιτία της διακυβέρνησης του σύμπαντος κόσμου.

Ερμηνεία ‒ κατανόηση

τὰ δὲ πάντα: εννοεί όλα τα υπαρκτά πράγματα χωρίς καμιά διάκριση, εξαίρεση ή διαχωρισμό σε επίπεδο χώρου, χρόνου, ποιότητας, ποσότητας, εκδήλωσης ή φανέρωσης, απόκρυψης ή συγκάλυψης, παρουσίας ή απουσίας. Ο φιλόσοφος αναφέρεται σε ό,τι υπάρχει· σε ό,τι είναι παρόν και έχει ενέργεια και ζωή, σε καθετί που συμβαίνει και εγγράφεται στη συνείδηση της ιστορίας· διότι καθετί δεν είναι ένα μεμονωμένο Kάτι παρά συνημμένο με το αντίθετό του, δηλαδή μια αυτοκαθοριζόμενη ολότητα πραγμάτων: «πάντα διὰ πάντων» (Β41).

οἰακίζει: ως προς την νοηματική της ουσία η λέξη είναι συνώνυμη με τη λέξη κυβερνᾶν (Β41). Ο Λόγος κυβερνά τα πάντα.

Κεραυνός: με τούτη τη λέξη ο Ηράκλειτος δεν θέλει να υποδηλώσει τη θεότητα και πιο ειδικά τον Δία. Παρερμηνείες τέτοιου είδους δεν έχουν έρεισμα· διότι, αν ίσχυε ότι «ο Δίας κυβερνά τα πάντα» ή κάτι τέτοιο, τότε ο Ηράκλειτος δεν θα προχωρούσε πέρα από αυτές κι άλλες παρόμοιες κοινοτοπίες των πολλών. Απεναντίας υποδηλώνει τη φωτιά και μάλιστα την κεραυνοβόλα δύναμή της, την εκρηκτική της φύση, νοούμενη μεταφορικά ως σταθερά δεσπόζουσα ρυθμιστική δύναμη όλων όσων συμβαίνουν στον κόσμο και όχι ως μια οποιαδήποτε μεταφυσική ή ακόμη και φυσική αρχή. Για τον Χάιντεγκερ, ο Κεραυνός ισοδυναμεί με τον Κεραυνό του Είναι, με το ίδιο δηλ. το Είναι ως κυβερνήτη του κόσμου και ως αυτόν, συνακόλουθα, που έχει Λόγο για τον κόσμο, που υπαγορεύει την κατά Λόγο τάξη και αρμονία μέσα από τους κεραυνούς της γλώσσας, ως της Εστίας του Είναι. Τον Ηράκλειτο δεν τον ενδιαφέρει η αναζήτηση κάποιας αρχής, γιατί ο κόσμος είναι «αείζωο πυρ» (Β30) και δεν δημιουργήθηκε από καμιά φυσική ή μεταφυσική αρχή, δηλ. από κανέναν άνθρωπο ή θεό (Β30). Ο κεραυνός, έτσι όπως προσδιορίστηκε πιο πάνω,  δεν έρχεται απ’ έξω για να διασαλεύσει την εσωτερική τάξη του κόσμου, αλλά αποτελεί οργανικό στοιχείο της σοφίας που διέπει τούτη την τάξη· αναλογικά λοιπόν συμβολίζει το τέλος ενός κύκλου ζωής και την απαρχή ενός άλλου, στο πλαίσιο της αδιάκοπης μεταβολής του κόσμου και αλληλοδιαδοχής των κύκλων του. Κάτι παρόμοιο με τη διαλεκτική του Λόγου στον Χέγκελ, η οποία νοείται από τον μεγάλο Γερμανό φιλόσοφο ως κύκλος των κύκλων. Κατ’ αυτό το πνεύμα, ως καθαρή φωτιά, κυβερνά τα αντίθετα μέσα από τα αντίθετα, τα οποία όλα μαζί συνθέτουν αυτό τον κόσμο. Γιατί όμως ο Ηράκλειτος δεν αναφέρει το καθαρό «πυρ» παρά εστιάζει την προσοχή του στον κεραυνό; Επειδή θέλει να δείξει και να αναδείξει τον κυρίαρχο, τον κατευθυντήριο ρόλο του κεραυνού· να τον σκεφτεί, με άλλα λόγια, ως εκείνο τον κυβερνήτη του κοσμικού σκάφους που περισσότερο από κάθε άλλο παράγοντα δεν κινεί, δεν κατευθύνει απλώς το εν λόγω σκάφος, αλλά το εκθέτει και στο πέλαγος της πιο μεγάλης αστάθειας, των πιο απροσδόκητων αλλαγών και των συνεχών διακυμάνσεων· δηλ. το φέρνει σε μια κατάσταση, η οποία μεταβάλλεται συνεχώς και κάθε φορά προς την αντίθετη κατεύθυνση.