Emmanuel Levinas
1906-1995
Η ετερότητα του άλλου ανθρώπου
§1
Ι. Ο Λεβινάς μας εξοικειώνει με μια νέα σκέψη
γύρω από την ηθική, τη μεταφυσική, την αγιότητα, τη δοκιμασία του ανθρώπου ως
άλλου, που είναι παρών σε κάθε στιγμή μας, άρα και τη δοκιμασία της κάθε
στιγμής. Έλκει την καταγωγή του από τη Λιθουανία αλλά
πολιτογραφήθηκε Γάλλος πολίτης το 1930/1. Aνήκει στη χορεία εκείνων των φιλοσόφων,
που έχουν για φιλοσοφικό τόπο τη Γαλλία και έχουν αναπτύξει τη σκέψη τους υπό
την επίδραση των θυελλωδών ρευμάτων της φιλοσοφίας εκείνης της
πολυτάραχης περιόδου του μεσοπολέμου και μετά. Κυρίαρχο γνώρισμα της γαλλικής
φιλοσοφίας, κατά την περίοδο συγκρότησης της λεβινασικής σκέψης,
είναι, μεταξύ άλλων, και το ενδιαφέρον της για μια ορθολογιστικά
προσανατολισμένη Φαινομενολογία. Ο Λεβινάς, μαθητής ο ίδιος του
Χούσερλ και του Χάιντεγκερ, με τα πρώτα του ακόμη κείμενα συνέβαλε ουσιωδώς στη
γνωριμία του γαλλικού κοινού με τη Φαινομενολογία του Χούσερλ.
ΙΙ. Ήταν η ίδια περίπου περίοδος, που
ανανεώθηκε το ενδιαφέρον των Γάλλων και για τη φιλοσοφία του Χέγκελ,
ιδιαίτερα για τη Φαινομενολογία του πνεύματος. Έναν πρώτο
αποφασιστικό ρόλο, σ’ αυτή τη διάδοση της εγελιανής Φαινομενολογίας,
έπαιξε ο Κοζέβ (Kojève) με τις γνωστές διαλέξεις του
(1933-1939). Παράλληλα, πρέπει να αναφέρεται, ξανά και ξανά, η ανεκτίμητη
συμβολή του Jean Hyppolite (1907-1968)
για τη διάδοση της εγελιανής φιλοσοφίας και δη της Φαινομενολογίας του
πνεύματος, με την ανεπανάληπτη μετάφραση του εν λόγω έργου στα γαλλικά και
τον μνημειώδη, αναντικατάστατο έως σήμερα σχολιασμό του. Υπό τους ήχους και
τους απόηχους όλων αυτών ‒αλλά και άλλων εξίσου σημαντικών‒ πνευματικών/φιλοσοφικών κινημάτων ο Λεβινάς παράγει ένα σπουδαίο ποιοτικά έργο, αν και
ποσοτικά περιορισμένο, με κυρίαρχο την ανανέωση της φιλοσοφικής σκέψης,
έτσι ώστε η ζωή να λάβει ένα βαθύτερο νόημα.
§2
Ι. Ο Γάλλος φιλόσοφος αναλαμβάνει, όπως
ο Χάιντεγκερ, μια μεγάλης κλίμακας προσπάθεια να σκεφτεί το έως τώρα άσκεπτο. Προς
αυτή την κατεύθυνση ανάγει σε καθοδηγητικό κέντρο της συνολικής του σκέψης τη
μεταφυσική ως ηθική: πώς σκέπτεται την ηθική και το ηθικό
στοιχείο; Σύμφωνα με τις επ-εξηγήσεις του ίδιου του φιλοσόφου δεν
πρόκειται για την παραδοσιακή κανονιστική ηθική, αλλά
για εκείνα τα ηθικά προτάγματα που συνδέονται με το Άγιο, με
την αγιότητα του αγίου. Η βάση μια τέτοιας αγιότητας δεν
αναζητείται θεμελιωδώς μέσα στη θρησκεία, αλλά στην ετερότητα του άλλου
ανθρώπου. Το Εγώ, το υποκείμενο, δεν είναι ένας απρόσωπος Λόγος ή
πνεύμα πριν από την κοινωνία, αλλ’ όμως για την κοινωνία, παρά ο εμπρόσωπος Λόγος
ή το πνεύμα, τουτέστιν εκείνος που καθιδρύει μέσα στον άνθρωπο ένα Εγώ, ικανό
να συνυπάρχει με το άλλο Εγώ. Το οντολογικό γεγονός που προορίζεται να
εκπληρώσει η φιλοσοφία είναι να μετ-ουσιωθεί η ετερότητα του Άλλου και κάθε
Άλλου, να υπερβαθεί κάθε βία του Είναι, κάθε σύνορο ανάμεσα στο Εγώ και το
Άλλο.
ΙΙ. Μια τέτοια συνύπαρξη δεν μπορεί να
υπάρχει παρά ως συνύπαρξη προσώπων: η ύπαρξη του ανθρώπου πνέει εν ελευθερία,
ουσιωδώς, ως διαπροσωπική σχέση. Κατ’ αυτήν τη σχέση, το ανθρώπινο υποκείμενο
γίνεται συγκεκριμένο, διυποκειμενικό: θεάται τον άλλο και
τον διατηρεί στη θέα του. Ετούτη η πράξη της
θέας/θέασης είναι πράξη φανέρωσης, με κύρια χαρακτηριστικά
τη δικαιοσύνη και την υπευθυνότητα. Κατ’ αυτό τον τρόπο, η
ηθική αποβάλλει κάθε ‒λανθάνοντα
ή μη‒ θεολογικό χαρακτήρα,
γιατί τώρα έχει προορισμό να υπάρχει εντός του κόσμου, συνυφαίνεται
με το πεπρωμένο του ανθρώπου. Είναι
ακριβώς αυτό το πεπρωμένο, που μας επιτρέπει, μας επιβάλλει να καθιδρύουμε
την προτεραιότητα της ατομικής μας ύπαρξης ως φανέρωση του Άλλου. Η
πράξη έτσι της φανέρωσης του άλλου γίνεται ουσιαστική, μέσα στον κόσμο, στην
κοινωνία, στην πολιτισμική μας πορεία, ως οδοιπορία του εαυτού μας μαζί
με τον άλλο, κατ’ επέκταση ως φανέρωση του ίδιου του εαυτού μας.
Φανέρωση του άλλου ανθρώπου και φανέρωση του εαυτού, αποφαίνεται ο Λεβινάς,
υπαγορεύουν, με τη σειρά τους, αυτό που πρέπει να είμαστε και να
πράττουμε.
§3
Ι. Σε
επίπεδο θεωρητικής φιλοσοφίας δεν υπάρχει ανθρώπινη οντολογία που να μην είναι, από τη φύση
της, κοινωνική και τούτο σε συνάρτηση με το γεγονός ότι δεν
υπάρχει Εαυτός χωρίς τον Άλλο. Γι’ αυτό και κάθε λόγος περί του Εαυτού
έχει νόημα, όταν ο τελευταίος συζητείται ως συνυφασμένος με τον πραγματικό
κόσμο. Δεν υπάρχει Εαυτός, ανθρώπινο υποκείμενο, που να ενεργεί μονομερώς στον
κόσμο, σαν να πρόκειται για μια εντελώς αυτόνομη οντότητα έξω
από τον κόσμο. Απεναντίας, ο εαυτός είναι υποκείμενο σε σχέση με ένα
αντικείμενο, σε σχέση με τον άλλο, μέσα από τους δεσμούς του με τον άλλο. Ως
Dasein, συνακόλουθα, διαμορφώνεται και υπάρχει στη ζωή μέσα από το άνοιγμά του
στον κόσμο· ένα άνοιγμα που δεν είναι πάντα ανώδυνο, καθώς είναι επιρρεπές σε
δοκιμασία. Η δοκιμασία, όπως την εννοεί ο Λεβινάς, είναι μια καθοριστική και
πολύμορφη δοκιμασία, που έχει συγκαλυφτεί από το σύνολο
της δυτικής φιλοσοφίας καθώς και από τον αυθαίρετο
εγωισμό του Εγώ.
ΙΙ. Όταν επομένως κάνει λόγο
για ηθική ο Γάλλος φιλόσοφος, ουσιαστικά μας παραπέμπει σε μια
τέτοια δοκιμασία, κατά την οποία η υποκειμενικότητα συλλαμβάνεται,
κατανοείται μέσα από την παρουσία του Άλλου και ως εκ τούτου εμπλέκεται σε μια
ηθική σχέση με το Άλλο, με τον άλλο άνθρωπο, ήδη από την αρχή, προτού ακόμα
αναπτύξει την ικανότητα να διακρίνει το ορθό από το ψευδές, το αρνητικό από το
θετικό. Η κατανόηση συνεπώς της υποκειμενικότητας παραπέμπει στην
εγγύτητα του Άλλου. Πώς κατανοείται τούτη η εγγύτητα; Σε κάθε περίπτωση όχι με
το κοινό νόημα της γνώριμης σχέσης ενός υποκειμένου με έναν
άλλο άνθρωπο, δηλαδή με κάποιον άλλο γνωστό μου· όχι με το νόημα της γνωσιακής
σχέσης, για την οποία κάνει λόγο η παραδοσιακή φιλοσοφία, μεταξύ ενός
υποκειμένου και ενός αντικειμένου γνώσης, ακόμη κι ανθρώπινου αντικειμένου
γνώσης παρά με το νόημα ότι το υποκείμενο συνδέεται με τον
άλλο υπό έναν δεσμό ευθύνης: ο άλλος έρχεται κοντά μου ως τέτοιος,
στο μέτρο που Εγώ ως ον νιώθω υπεύθυνος γι’ αυτόν· με άλλα λόγια, η
παρουσία μου ως όντος έχει τον χαρακτήρα της ευθύνης που
έχω για την υπευθυνότητα του άλλου, ανεξάρτητα από το πώς και από το εάν
υποδέχεται ή αποδέχεται ο άλλος αυτή την ευθύνη.
§4
Ι. Μια τέτοια δοκιμασία δείχνει τον
καθοριστικό ρόλο, που παίζει η φαινομενολογία, ήτοι μετα-φαινομενολογία του Levinas στη διαμόρφωση της
σύγχρονης ηθικής σκέψης: εκκινεί από την ηθική για να πάει
στην οντολογία και όχι αντίθετα, καθώς είναι η ίδια η ηθική κι ακόμη
το άγιο, η αγιότητα του αγίου, που μας διανοίγει σε μια
οντολογική κινητοποίηση, προκειμένου να βρίσκει η ανθρώπινη ύπαρξη τον
κατάλληλο χώρο μέσα στον κόσμο και να μην αφήνεται να ζει μέσα στην αλλοτρίωση της ταυτότητάς της.
Το ζητούμενο ιστορικά, για τον Λεβινάς, τοποθετείται σε μια εσχατολογική
συσχέτιση με το Είναι, σε μια εσχατολογία της μεσσιανικής ειρήνης:
«Ιστορικά, η ηθική θα αντιταχθεί στην πολιτική και
θα έχει ξεπεράσει τις λειτουργίες της φρόνησης ή τους κανόνες του ωραίου, για
να διεκδικήσει για τον εαυτό της να είναι ανυπόθετη, δηλ. να μην υπόκειται σε
όρους, και οικουμενική, όταν η εσχατολογία της μεσσιανικής ειρήνης θα έχει
επιβληθεί στην οντολογία του πολέμου»[1].
ΙΙ. Όλοι μιλούν για την ειρήνη και
μάλιστα στο όνομα μιας ψευδούς ολότητας, υπό την κυριαρχία της
οποίας, ας πούμε, ως κράτους τα άτομα υποχρεώνονται να
διεκδικούν την κατάφασή τους πάντα με αγωνία που εγγίζει τα όρια μιας πολεμικής
σχέσης του Εγώ με το Άλλο, με τον άλλο άνθρωπο. Συμβαίνει πράγματι, τίποτα,
ακόμη ούτε κι ο θάνατος, να μην μπορεί να ανακόψει το Εγώ να βεβαιώνει την
ύπαρξή του και όχι σπάνια υπό τη μορφή ενοχής έναντι του
άλλου, με το νόημα ότι ο πόλεμος για την επιβίωσή του ως
Εγώ εκθέτει σε κίνδυνο την επιβίωση του άλλου. Το
γεγονός και μόνο ότι το Εγώ αγωνιά θεμελιωδώς για την κατάφαση της ατομικής του
ύπαρξης ομιλεί τη γλώσσα της διακινδύνευσης μιας άλλης
ύπαρξης:
«H
“ύπαρξή μου στον κόσμο”, η “θέση μου υπό τον
ήλιο”, η εστία μου – δεν είναι σφετερισμός των τόπων/θέσεων που ανήκουν στον
άλλο άνθρωπο που έχει ήδη καταπιεστεί ή έχει καταδικαστεί σε λιμοκτονία από
μένα; Ας παραθέσουμε ξανά τον Pascal: “Aυτή
είναι η θέση μου υπό τον ήλιο”. Ιδού η απαρχή και το πρωτότυπο της σφετερισμού
πάνω σε όλη τη γη. Φόβο για όλη τη βία και τη δολοφονία της ύπαρξής μου, παρά την
εκ προθέσεως και συνειδητή της αθωότητα, μπορεί να επιφέρει… Ένας φόβος που
έρχεται σε μένα από το πρόσωπο του άλλου ανθρώπου».[2]
Εάν επομένως η σύγχρονη πραγματικότητα του
ανθρώπου χαρακτηρίζεται, σύμφωνα με τον Λεβινάς, από την ως άνω μνημονευθείσα ωμότητα των οντολογικής υφής σχέσεων,
το κύριο ζητούμενο είναι: η θεμελίωση μια ηθικά προσανατολισμένης
ή συγκροτημένης μεταφυσικής του απείρου, της πεπερασμένης απειρότητας, έτσι
ώστε τα ανθρώπινα όντα να μπορούν να βρουν τη λαλιά τους, να
ανακαλύψουν την ικανότητα να ομιλούν και να σκέπτονται.
Τότε δεν θα παραδίδουν την πνοή τους μέσα στην ανωνυμία της
ιστορίας.
[1] Emmanuel Levinas: Totalité et infiniti, σ. 9 [=ελλ. έκδ.: Ολότητα και Άπειρο, σ.
11.] Η ελληνική μετάφραση του εν λόγω έργου δεν είναι πάντοτε
φερέγγυα, ιδίως στην απόδοση φιλοσοφικών όρων ή αντίστοιχων φιλοσοφικών
συμφραζομένων ή συσχετίσεων.
[2] Emmanuel Levinas: Entre Nous: on
thinking-of-the-other, σ. 130.
