Πλάτωνος Συμπόσιον: Έρως και Ζωή

Πλάτων

427-347 π.Χ.

                           

Η ανθρώπινη φύση και ο πόθος της για αθανασία

§1

Θα συζητήσουμε για τις ιδέες του Συμποσίου, ενός από τα πιο σπουδαία κείμενα της πλατωνικής φιλοσοφίας. Στο εν λόγω έργο, ο άνθρωπος απελευθερώνεται από κάθε ασκητική ή περιοριστική πλαισιοθέτηση μέσα στο δεσμωτήριο  της ζωής. Η ζωή γίνεται τώρα Αγάπη για το Αγαθό και το Ωραίο και δυνάμει αυτής της Αγάπης η ανάβαση προς τον «υπερουράνιο τόπο» (Φαίδρος) του πνευματικού-απόλυτου Κάλλους. Έτσι τίθεται η Ιδέα του Άπειρου, του Αθάνατου και σφυρηλατείται ο δεσμός ανάμεσα στη θνητότητα και την αθανασία, στον άνθρωπο και τον θεό. Στον Φαίδωνα ο Πλάτων συμπυκνώνει όλο τον Αγώνα και την Αγωνία της Φιλοσοφίας εν γένει ‒και όχι μόνο της δικής του φιλοσοφίας‒ σε μια φράση:

«η φιλοσοφία είναι μέγιστη μουσική» (Φαίδων 61a3).

Πώς εννοεί εδώ τη μουσική ο Πλάτων; Την εννοεί ως εκείνη την υψηλή πραγματικότητα του ανθρώπου, που συνδυάζει στοχασμό και ήθος. Το ήθος στον άνθρωπο είναι ο δαίμων του, μας λέει ο Ηράκλειτος. Εάν το ήθος ανταποκρίνεται στη διαμονή του ανθρώπου μέσα στην κοινότητα ‒ στη διαμονή με το ευρύ νόημα της νοο-τροπίας, δηλ. του τρόπου με τον οποίο συμπεριφέρεται και σκέπτεται το ανθρώπινο ον‒ ο στοχασμός απηχεί την καθολική του καλλιέργεια, που περιλαμβάνει τον εξευγενισμό αυτού του τρόπου. Επομένως, κάθε ολοκληρωμένη μουσική παιδεία δεν είναι, στην τελείωσή της, παρά ο Έρως του Ωραίου (Πολιτεία 403c5-7).

§2

Σε όλο σχεδόν το έργο του ο Πλάτων αναζητεί επιμόνως ένα στέρεο νόημα της  ανθρώπινης ζωής, έναν σταθερό και οριστικό σκοπό, που δεν θα τσακίζει το ανθρώπινο ον ανάμεσα στις συμπληγάδες του πολιτικού ωφελιμισμού και του ιδεολογικού απολυταρχισμού παρά θα μεταφράζει στην πράξη της καθημερινής του ζωής τον έμφυτο πόθο

«της θνητής φύσης να είναι αιώνια και αθάνατη» (Συμπόσιον 207d1-2).

Γι’ αυτό ο φιλόσοφος επιχειρεί να καταστήσει ορατό έναν εσωτερικό δεσμό ανάμεσα στο περατό και το άπειρο και στη βάση ενός τέτοιου δεσμού να συλλάβει το νόημα της ζωής και να το πραγματοποιήσει με όρους της δικής του εποχής στη δική του κοινωνία. Όσο κι αν η δική μας εποχή βρίσκεται πολύ μακριά από εκείνη, το αίτημα για το Πλατωνικό νόημα της ζωής παραμένει ζωντανό. Ο σκοπός της ζωής, για τον Έλληνα φιλόσοφο, εντοπίζεται σε ’κείνη τη θεϊκή αρχή, πάνω στην οποία δεν μπορεί να ασκήσει καμιά πιθανώς εξουσία ο χρόνος και ο θάνατος. Όπως αναφέρει στο Συμπόσιον, ολόκληρη η ζωή μας, σαρκική και πνευματική, αποκτά χάρη και κίνηση από τη σύμφυτη επιδίωξή της να είναι αθάνατη. Εάν το γίγνεσθαι της ζωής προσδιορίζεται ως μια διαρκής κίνηση ανάμεσα στη γέννηση και το θάνατο, το Είναι της,  η οντολογική της πραγματικότητα, καθορίζεται από τον πόθο της αιωνιότητας, από τον θείο Έρωτα. Αυτός-εδώ συνιστά την πιο αληθινή θεϊκή αρχή της θνητής μας ύπαρξης.  

§3

Όπως ρητά αναφέρει ο Πλάτων στο Συμπόσιον, η ουσία της ζωής  εκδηλώνεται πάντοτε ως μύχιος πόθος και συναφώς ως διαρκής μόχθος, δηλαδή ως διακαής Έρως της κάθε ζωντανής ύπαρξης, να προστατεύει, να διαφυλάττει τον εαυτό της από το θάνατο και να επιζητεί την αθανασία της. Επειδή όμως δεν είναι θεός παρά θνητή ύπαρξη, γνωρίζει πως

«δεν σώζεται με το να μένει πάντοτε η ίδια, όπως το θείο, αλλά με το να αφήνει στη θέση αυτού που παλιώνει και απέρχεται ένα άλλο νέο, όμοιό του» (Συμπόσιον, 208a6-b2).

Πώς όμως δύναται να αντικαθιστά το παλαιό με το νέο; Μέσα από τη διαδικασία της αναπαραγωγής:

«Η θνητή φύση επιδιώκει, κατά το δυνατόν, να είναι αιώνια και αθάνατη. Αυτό όμως το κατορθώνει μόνο με την αναπαραγωγή, καθώς έτσι αφήνει κάτι άλλο νέο στη θέση του παλαιού» (ό.π., 207d1-3).

Δυνάμει αυτής της διαδικασίας της αναπαραγωγής, όλα υπόκεινται σε σχηματισμό και μετασχηματισμό: από τη σάρκα και τα κόκαλα έως τα συναισθήματα, τις ιδέες και καθετί άλλο της πνευματικής μας ύπαρξης και ζωής. Με τον Έρωτα, ως εκ τούτου, στο στάδιο της σεξουαλικής έλξης, η αισθητή μας ύπαρξη φτάνει στο απόγειο της ακμής της: η γέννηση απογόνων εγκαθιστά «το θείον μέσα στη θνητή μας φύση» (ό.π., 205). Ακριβώς, αυτή η ύπαρξη του θείου μέσα στο θνητό μας Είναι καθιστά το τελευταίο ικανό να αναπτύσσει μια τρομερή δύναμη ερωτικής έλξεως, η οποία εκδηλώνεται, στην άμεση προφάνεια, ως σεξουαλική πράξη, για να γενικεύεται, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, σε αγώνα, σε σύγκρουση με ό,τι εχθρεύεται αυτό που αγαπάμε.

§4

Έτσι εξηγείται, γιατί και ο πιο αδύναμος αντιστέκεται στον πιο ισχυρό, χωρίς να φοβάται το θάνατο, όταν πρέπει να διασώσει αγαπημένους του ανθρώπους, π.χ. παιδιά, απογόνους κ.λπ. ή να υπερασπιστεί ιδέες και ιδανικά. Ο Έρως λοιπόν δεν είναι ένα απλό φαινόμενο σαρκικής γέννησης, αλλά και πνευματικής ανα-γέννησης. Η κλίση του ανθρώπου προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση έχει τη ρίζα της στον Έρωτα, στο πάθος για αθανασία. Όχι λιγότερο ανάγουν τη ρίζα τους στον Έρωτα και τάσεις ή πόθοι διαστροφής. Π.χ. η φιλοδοξία για κυριαρχία. Πώς εξηγείται η διαστροφή που μπορεί να εκφράσει ο Έρως; Εξηγείται από το γεγονός ότι η επιδίωξη για αθανασία δεν επιτυγχάνεται πάντοτε. Τότε συμβαίνει ο Έρως να στρέφεται σε ανούσια πράγματα, δηλαδή προς τη διαστροφή. Μήπως αυτό δεν είναι το κυρίαρχο γνώρισμα του Ερωτισμού στις  ημέρες μας. Ο Πλάτων ωστόσο διευκρινίζει πως υπάρχουν δυο κατευθύνσεις του Έρωτα, δυο Αφροδίτες, δυο θεές του Έρωτα, στις οποίες έχουν την αντιστοιχία τους ο ουράνιος και ο πάνδημος Έρως. Όπως κι αν έχει όμως το πράγμα, ο Έρως πρέπει να είναι Έρως του κάλλους, του αγαθού. Οι περισσότεροι όμως άνθρωποι μένουν στα μισά του δρόμου: σταματούν στο είδωλο του κάλλους ή του αγαθού και δεν προχωρούν προς το ίδιο το κάλλος, προς το αγαθό. Ετούτη η προχώρηση είναι ίδιον των αληθινών φιλοσόφων. Όθεν, αξία στη ζωή δίνει η αληθινή και γι’ αυτό ανηφορική οδός του Έρωτα από το σχετικό ωραίο στο απόλυτο ωραίο. Συγκριτικά με το τελευταίο τούτο, όλα εκείνα τα σχετικά, εφήμερα αντικείμενα που ποθούν οι άνθρωποι στην καθημερινότητά τους και στο πλαίσιο της σύγχρονης μαζοποίησής τους είναι ένα τίποτα. Γι’ αυτό και η μάζα, ως τέτοια, ως όχλος, αντίκειται στην αληθινή φύση του ανθρώπου και στον πόθο του για αθανασία.