ΙΜ(Μ)ΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ
1724 – 1804
Η έννοια και το νόημα
της κριτικής φιλοσοφίας
1. Με τον Καντ η κριτική φιλοσοφία ‒άλλως: ο Κριτικισμός‒ φτάνει στην ολοκλήρωσή της/του. Βάση και πηγή εκπόρευσης αυτής της φιλοσοφίας είναι το κριτικό πνεύμα. Το τελευταίο δεν αναπτύχθηκε, για πρώτη φορά, από τον Καντ, αλλά έχει μακρά ιστορία, οι αρχές της οποίας ανευρίσκονται στην αρχαία ελληνική σκέψη. Πρώτα-πρώτα, ο κριτικός στοχασμός καλλιεργείται από τους Προσωκρατικούς. Χαρακτηριστικό είναι εδώ π.χ. το κριτικό, «πολεμικό» πνεύμα του Ηράκλειτου, που ασκεί οξεία κριτική στον παραδοσιακό τρόπο σκέψης ποιητών, αοιδών κ.λπ. Η αξία τούτου πνεύματος διατηρείται αμείωτη μέσα στον χρόνο. Κριτικά αντιμετωπίζει και ο Παρμενίδης τη σχέση αλήθειας και δόξας. Αλλά και στοχαστές σαν τους Σοφιστές, τον Σωκράτη, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη κ.ο.κ. καλλιεργούν το κριτικό πνεύμα για θέματα αξιακά, ηθικά, πρακτικά, πολιτικά, φιλοσοφικά κ.λπ.
2. Στη νεότερη εποχή, η κριτική φιλοσοφία έχει ως σημείο εκκίνησής της τον Ντεκάρτ. Αυτός θα προτάξει το υποκείμενο που φιλοσοφεί έναντι της σχολαστικής παράδοσης. Επίσης ισχυρά κριτικά ρεύματα διαμορφώνονται και αναπτύσσονται καθ’ όλη τη νεοτερική εποχή, όπως ο ορθολογισμός, ο Εμπειρισμός ή ο Διαφωτισμός. Στην περίπτωση του Καντ έχουμε να κάνουμε με ένα ριζοσπαστικό κριτικό πνεύμα, το οποίο δεν προκύπτει ως σύνθεση των εν λόγω τριών κριτικών ρευμάτων της φιλοσοφικής σκέψης, αλλά αναδύεται ως φιλοσοφική μέθοδος ή με άλλο τρόπο ως ταύτιση της φιλοσοφίας με της Κριτική. Η Κριτική, όπως μας λέει ο ίδιος στον πρόλογο της Κριτικής του καθαρού Λόγου, δεν σχετίζεται με ένα σύστημα αυτής τούτης της επιστήμης παρά είναι μια πραγματεία περί μεθόδου. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως η Κριτική αποτελεί ένα είδος φιλοσοφικής προπαιδείας εν όψει της συγκρότησης ενός συστήματος του καθαρού Λόγου. Το τελευταίο τούτο δεν το πραγματοποίησε εν τέλει ο Καντ.
3. Με την Κριτική ή τις Κριτικές ο φιλόσοφος δεν επιχειρεί απλώς δογματικά να γκρεμίσει το οικοδόμημα της παλαιάς Μεταφυσικής, αλλά να της δώσει νέα επιστημονικά θεμέλια, με δεδομένο τον υπαρκτό ξεπεσμό της. Τούτο το Καντιανό εγχείρημα ωστόσο δεν πρέπει να κατανοείται λαθεμένα ως ταύτισή του με τις προγραμματικές αρχές αυτής της Μεταφυσικής και με τους απώτερους σκοπούς της. Η εν λόγω Μεταφυσική, σύμφωνα με τον Καντ, από βασίλισσα όλων των επιστημών ξέπεσε στην κατάσταση μιας ολοφυρόμενης Εκάβης, που έχασε την πατρίδα της και το βασίλειό της. Όταν συνακόλουθα την αντιμετωπίζει κριτικά, δεν ασκεί μια εξωτερική κριτική σε συστήματα ή βιβλία που σχετίζονται με διάφορα Μεταφυσικά συστήματα, παρά αναφέρεται στην κριτική που ασκεί ο ίδιος ο Λόγος στον εαυτό του, στις νοητικές του ικανότητες. Πρόκειται στ’ αλήθεια για μια βαθιά κριτική θεώρηση της νοητικής δύναμης και της γνωσιακής της ικανότητας‧ δηλ. εξετάζει κριτικά τη νοητική ή Λογική δύναμη σε σχέση με το σύνολο των γνώσεων, προς το οποίο είναι σε θέση να κατατείνει η εν λόγω δύναμη.
4. Αυτό που επιδιώκει ο φιλόσοφος να επιτύχει, πριν από κάθε άλλο, με την κριτική του μέθοδο είναι να δώσει αντικειμενικό κύρος στη γνώση‧ κάτι που η παλαιά Λογική, πόσο μάλλον η Μεταφυσική, δεν μπορεί/ούν πλέον να το πετύχει/ουν. Τι χρειάζεται επομένως για να αποκτήσει η επιστήμη, η Μεταφυσική και οι θεμελιώδεις έννοιές της τη δέουσα αναγκαιότητα και αντικειμενικότητα; Χρειάζεται ριζική αναθεώρηση η ίδια η έννοια της Λογικής, της επιστήμης, της Μεταφυσικής, έτσι ώστε να έλθει στο προσκήνιο ένα νέο επιστημονικό πνεύμα, που θα ανοίξει νέους δρόμους στη σύγχρονη φιλοσοφική σκέψη. Ο ίδιος ο Καντ, όπως αναφέρει στην Κριτική του καθαρού Λόγου, πιστεύει ότι με τούτη την κριτική-υπερβατική του μέθοδο έδωσε στον καθαρό Λόγο τη δυνατότητα να απαλλαγεί από όλες τις ως τώρα παρανοήσεις και αυταπάτες γύρω από τη μια ή την άλλη αδυναμία του για γνώση και από την προσκόλλησή του σε μεταφυσικά ιδεώδη, όπως η ελευθερία, ο θεός, ο κόσμος, η ψυχή κ.λπ.
5. Ο καθαρός Λόγος αποδεσμεύτηκε, γι’ αυτό ονομάζεται και καθαρός, από όλες τις αποσκευές του παρελθόντος, από ό,τι πολύτιμο ως τότε η παλαιά Λογική και Μεταφυσική τον είχε επιφορτίσει, δηλ. από ό,τι αγαπημένο και επιθυμητό ο ίδιος ο Μεταφυσικός Λόγος είχε αποκτήσει. Το γεγονός αυτό επέτρεψε στον Λόγο να βρει τον ιδιάζοντα στη φύση του προορισμό και να έχει ως κινητήρια αρχή του την αυτοκριτική του ικανότητα, τον αυτοέλεγχο, την αυτοθεώρηση κ.λπ. Έτσι τώρα κάθε μεταφυσικό ερώτημα δεν είναι κάτι που προκύπτει από ένα εξωτερικό επέκεινα, αλλά απορρέει από τον ίδιο τον Λόγο. Ο ανθρώπινος Λόγος είναι λοιπόν αυτός που θέτει τα μεταφυσικά ερωτήματα περί θεού κ.λπ. Απεναντίας, ο Μεταφυσικός Λόγος παραμένει δέσμιος, θύμα των αρχών της Μεταφυσικής και νομίζει ότι εκφράζει τις αρχές της ενεργού πραγματικότητας και της αντικειμενικότητας, τη στιγμή που έχει χάσει κάθε επαφή με τις τελευταίες τούτες.
6. Σε κάθε περίπτωση ωστόσο ο Καντ αναγνωρίζει ότι η Μεταφυσική δεν είναι ξένη προς το ανθρώπινο πνεύμα, αλλά αντιθέτως είναι βαθιά ριζωμένη μέσα του και ως εκ τούτου σύμφυτη με τον καθαρό Λόγο. Η Μεταφυσική, αποφαίνεται ο φιλόσοφος στην Κριτική του καθαρού Λόγου, δεν μπορεί ποτέ να πεταχτεί έξω από τον κόσμο ως άχρηστη, αλλά βρίσκεται και θα βρίσκεται συνεχώς μέσα του πλην όμως ότι μαζί με αυτή θα βρίσκεται πάντοτε και η διαλεκτική του καθαρού Λόγου‧ και τούτο, γιατί η φύση της εν λόγω διαλεκτικής είναι μια και η αυτή με τη φύση της Μεταφυσικής. Εδώ λοιπόν τώρα εντοπίζεται και η ουσία της φιλοσοφίας ως Κριτικής: η φιλοσοφία αναλαμβάνει πρωτίστως όχι να εκδιώξει τη Μεταφυσική από τον κόσμο, κάτι που δεν είναι δυνατόν, αλλά να την αποκαθάρει από τις πλάνες της και τις πηγές αυτών των πλανών, καθώς και από τις βλαβερές της επιδράσεις. Πώς μπορεί η φιλοσοφία να πραγματώσει αυτό το έργο της και να ανυψώσει τη Μεταφυσική σε επιστήμη; Μπορεί με το να τις θέτει υπό το καθαρτήριο πυρ της κριτικής του καθαρού Λόγου.
