Α. Κάλβος: η ελευθερία ως αγωνιστικός σκοπός

Ανδρέας Κάλβος

1792–1869

Το ποιητικό όραμα του κόσμου

§1

              Βασικά γνωρίσματα της ποίησης του Κάλβου

1. Η ποίηση του Κάλβου παρουσιάζει ένα όραμα του κόσμου, που τον καθιστά αληθινό ποιητή. Οι ιδέες που συνθέτουν αυτό το όραμα είναι η αρετή, η ανδρεία, η δόξα, η φιλοπατρία, η δικαιοσύνη, η ελευθερία. Αυτός ο άξονας των ιδεών φανερώνεται μέσα στις καλβικές ωδές ως παραστασιακή  σύλληψη ενός αυθεντικού τρόπου ύπαρξής μας ως ανθρώπων και ως έθνους. Αυθεντικός με το νόημα ότι θέτει το αίτημα της οντολογικής πλήρωσης: υποδεικνύει την οδό της  Αρετής ως τη μόνο οδό πραγμάτωσης του ανθρώπου και του έθνους. Η Αρετή, απ’ αυτή την άποψη,  συνιστά την ιδέα όλων των υπόλοιπων ιδεών και συλλήψεων, την προϋπόθεση για να υπάρξουν και να αποκτήσουν συγκεκριμένο νόημα όλες οι άλλες. Έτσι αναδείχνεται ως  η πιο αξιόπιστη ενσάρκωσή τους. Επομένως, η έννοια της Αρετής στον Κάλβο δεν έχει απλώς έναν ηθοπλαστικό χαρακτήρα, αλλά παραπέμπει σε έναν ανώτερο σκοπό, σε μια ανώτερη μορφή βίου, ήτοι στην οντολογική θεμελίωση της ύπαρξης ως αγωνιστικής πραγμάτωσης της ελευθερίας, στη γενναιόφρονα καθίδρυση και στερέωση της ζωής που εμπνέει και συγκροτεί το έσχατο Είναι μας. Εξάλλου, το ίδιο τούτο πρόταγμα της Αρετής αποτέλεσε και την ενεργό δύναμη της πολυκύμαντης ζωής του ποιητή. 

2. Πέρα από τις πιο πάνω καθοριστικές, κεντρικές ιδέες, οι καλβικές ωδές περιέχουν και πλήθος άλλων ιδεών, ήτοι νοητικών συλλήψεων, που συμπληρώνουν το όραμα του κόσμου. Όλες δε μαζί αυτές οι ιδέες ανυψώνουν το εν λόγω όραμα σε έναν κόσμο νοητό, δηλαδή σε έναν κόσμο που τον άδει μόνο η υψηλή ποίηση και ο οποίος είναι πραγματοποιήσιμος, όταν ο βίος μας διέπεται από την ως άνω Αρετή και τις αντίστοιχες ιδέες: όταν έχει κανείς Αρετή, περιφρονεί τη σκλαβιά, τον πόνο και τον θάνατο· μάχεται με οποιοδήποτε τίμημα για μια δίκαιη και ελεύθερη ζωή. Στη συνάφεια τούτη, ο Κάλβος κατανοεί την ποίηση ως τον τόπο της δημιουργικής και ελεύθερης σκέψης. Αυτή η ποιητική σκέψη είναι που ποιεί κόσμον, που μας διανοίγει δηλαδή σε έναν ανίκητο από τον φόβο και τη δουλοπρέπεια αγώνα ανάκτησης της  χαμένης μας ζωής. Αυτός ο αγώνας συμβαίνει μέσα σε συγκεκριμένο ιστορικό χρόνο. Σε εκείνον τον χρόνο όπου το Έθνος είναι υποδουλωμένο και υποφέρει τα πάνδεινα.

3. Η γλώσσα του Κάλβου είναι άκρως προσωπική γλώσσα: περιέχει αρχαιοπρεπείς εκφράσεις και λέξεις με ανάλογη αρχαιοπρεπή σύνταξη. Όπου όμως το επιβάλλει η αναγκαιότητα ρυθμικού λόγου, ποιητικής αρμονίας, ο ποιητής χρησιμοποιεί και γλωσσικές μορφές του σήμερα. Σε κάθε περίπτωση η ποιητική του γλώσσα διακρίνεται για τον υψηλό της τόνο και την τολμηρή ιδιοτυπία της, κάτι που επιτρέπει να παρεισφρέει στις ωδές και αρκετή ρητορεία. Ο Ελύτης διείδε πίσω από την ευκινησία της καλβικής γλώσσας μια έξοχη λυρική τόλμη. Στο πλαίσιο της γενικότερης ποιητικής–λυρικής τόλμης του Κάλβου εντάσσεται η ικανότητά του να πλάθει ποιητικές εικόνες, οι οποίες αυτές καθεαυτές συνιστούν μια μεταστοιχείωση του εφήμερου σε αιώνιο. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε και σχολιάζουμε τις τρεις πρώτες στροφές από το ποίημα του Κάλβου: Εις Σάμον.

 

   §2

                                          ΕΙΣ  ΣΑΜΟΝ

α΄

Όσοι το χάλκεον χέρι
βαρύ του φόβου αισθάνονται,
ζυγόν δουλείας ας έχωσι·
θέλει αρετήν και τόλμην
η ελευθερία.

  β΄

Αυτή (και ο μύθος κρύπτει
νουν αληθείας) επτέρωσε
τον Ίκαρον· και αν έπεσεν
ο πτερωθείς κ’ επνίγη
 θαλασσωμένος·

                 γ΄

Αφ’ υψηλά όμως έπεσε,
και απέθανεν ελεύθερος.-
Αν γένης σφάγιον άτιμον
ενός τυράννου, νόμιζε
φρικτόν τον τάφον.

§3

                                  Ερμηνεία-κατανόηση

·  α΄ στροφή: κυρίαρχη έννοια, που συνέχει όλο το νόημα της στροφής, είναι ο φόβος. Παρουσιάζεται ως ο προσωποποιημένος τρομερός δυνάστης (:χάλκεον χέρι), που παραλύει, εξανδραποδίζει τον άνθρωπο: του αφαιρεί κάθε διάθεση για μάχη και αγώνα, για δημιουργική και ελεύθερη ζωή, τον μετατρέπει σε ανδράποδο. Όποιος συμβιβάζεται με μια τέτοια σκλάβα ζωή, ο δειλός δηλαδή, είναι άξιος της δουλείας. Εδώ ο ποιητής ερμηνεύει οντολογικά τον άνθρωπο και τη συλλογική του έκφραση ως λαού: ο μεν δειλός, λιπόψυχος, φοβισμένος άνθρωπος είναι καταδικασμένος ως ύπαρξη να είναι σκλάβος. Η σκλαβιά, ο ζυγός δουλείας, δεν ανήκει στην ουσία ενός λαού ή ενός ανθρώπου. Εάν ο φόβος τον μετατρέπει σε υποζύγιο, τον απογυμνώνει από την ουσία του, υπεύθυνος δεν είναι ο φόβος, αλλά ο ίδιος ο λαός ή ο άνθρωπος. Στην αντίπερα όχθη υπάρχει ο δημιουργικός άνθρωπος, αυτός που σκέπτεται την ελευθερία και ως τέτοιος αγωνίζεται για την πραγμάτωση της Αρετής, έτσι όπως η τελευταία προσδιορίστηκε πιο πάνω. Ο προς την ελευθερία κινούμενος άνθρωπος είναι τολμηρός, γενναίος, αδούλωτος στο φρόνημα και στη ζωή.

·  β΄–γ΄ στροφές: εδώ ο ποιητής, με τη χρήση βροντόφωνης εικόνας (:ο πτερωθείς Ίκαρος), παριστά τους δυο τύπους θανάτου, που ιδιάζουν στους δυο προαναφερθέντες τρόπους ύπαρξης των ανθρώπων. Ο μεν δημιουργός, ελευθερόφρων και γι’ αυτό μαχόμενος για μια αυθεντικά ελεύθερη ύπαρξη άνθρωπος πεθαίνει ελεύθερος, γιατί έμαθε να ζει ελεύθερα. Ο δουλόφρων απεναντίας, που έχει ενδώσει στον τύραννο, που έχει εκχωρήσει στον τελευταίο σύμπασα την ύπαρξή του, γίνεται σφάγιον άτιμον στα χέρια του τυράννου: βρίσκει φρικτό, ατιμωτικό θάνατο, γιατί και η ζωή του ήταν ατιμωτική. Ο δοξασμένος θάνατος είναι πάντοτε δείγμα και σήμα των υπάρξεων και των λαών που ποθούν την ελευθερία, γιατί δεν ξεχωρίζουν τον βίο τους απ’ αυτήν. Στη συνάφεια τούτη, το αληθινό νόημα του μύθου του Ίκαρου είναι παρόν και διαπερνά τη ζωή μας αντικειμενικά, ανεξάρτητα από  το εάν το συνειδητοποιεί ή όχι η κάθε ανθρώπινη ατομικότητα ή η συλλογικότητα του λαού. Ο Ίκαρος συμβολίζει την ελευθερία, καιόμενη μέσα στην ίδια τη φλόγα της: δηλ. την ελευθερία που ταυτίζεται με τον πέραν του φόβου και γι’ αυτό αγωνιώδη και όχι λιγότερο επώδυνο αγώνα πραγμάτωσής της. Ο ατιμωτικός θάνατος είναι σήμα και μοιραία συνέπεια ενός μοιραία δουλόφρονος βίου και εξίσου ραγιάδικου, δουλοπρεπούς λαού.

·  Ένα γενικότερο συμπέρασμα:  ο ποιητής επιδιώκει να μας κάνει να ενστερνιστούμε ως στάση ζωής, αυτό που και ο ίδιος επιχείρησε να πραγματώσει· την ελευθερία ως το υπέρτατο αγαθό της ζωής: η ελευθερία δεν χαρίζεται, αλλά κατακτάται με σκληρό αγώνα. Το πνεύμα και η πράξη του ελευθέρως υπάρχειν δεν μας το παραχωρεί κανένας τύραννος, κανένας «σωτήρας», κανένας απεσταλμένος ή χαρισματικός δυνάστης. Απεναντίας αναδύεται, όταν οι άνθρωποι, και στην περίπτωση εδώ οι σκλαβωμένοι Έλληνες, είναι αποφασισμένοι να συντρίψουν την τυραννία· γενικότερα δε, όταν κηρύσσουν τον πόλεμο στην εγκόσμια κυριαρχία των πάσης φύσεως τυράννων και της υπεροψίας τους.