Διονύσιος Σολωμός
1798–1859
Στοχασμοί
στους
Ελεύθερους
Πολιορκημένους
§1
Εισαγωγικές παρατηρήσεις
Οι Στοχασμοί αποτελούν σημειώσεις του
ποιητή, γραμμένες στα ιταλικά και σχετιζόμενες άμεσα με τους Ελεύθερους
Πολιορκημένους. Περιέχουν αποκρυσταλλώσεις κατά βάση εγελιανών ιδεών
του ποιητή, δυνάμει των οποίων τείνει να διαμορφώνει φιλοσοφικά την θεμελιώδη
ποιητική Ιδέα των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Το πνεύμα των Στοχασμών
αισθητοποιείται ως ο
φιλοσοφικός-ποιητικός νους που διανοίγει τον ποιητή σε
εσωτερικό διάλογο με τον εαυτό του και τον προτρέπει, τον «προστάζει»
κυριολεκτικά, καταπώς δείχνουν και οι άφθονες προστακτικές της εκφραστικής
γλώσσας των Στοχασμών, να εφαρμόσει
την ποιητική Ιδέα σύμφωνα με τις απαρέγκλιτες αρχές της εγελιανής κυρίως
διαλεκτικής. Μια τέτοια εφαρμογή προϋποθέτει ότι η φιλοσοφική σύλληψη της
ποιητικής Ιδέας προηγείται της ποιητικής πράξης. Γι’ αυτό και σε ένα επόμενο απόσπασμα
των Στοχασμών
γράφει ο Σολωμός πως το ποίημα έχει συντεθεί μόνο χάρη της
Σκέψης. Εξάλλου είναι γνωστή και η ρήση του πως πρέπει πρώτα με δύναμη να
συλλαμβάνει ο νους και έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι ο νους συνέλαβε. Είχε
κατηγορηθεί από κάποιους συγχρόνους του λόγιους, αλλά και ορισμένους
μεταγενέστερους σχολιαστές του για αυτή του την εμμονή στην εγελιανή
διαλεκτικοποίηση της ποίησής του. Χωρίς όμως ετούτη την εμμονή δεν θα υπήρχε ο
Σολωμός των Ελεύθερων Πολιορκημένων και των άλλων υψηλών ποιητικών του
συνθεμάτων. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε και
σχολιάζουμε τον πρώτο Στοχασμό.
§2
Απόσπασμα
1
Εφάρμοσε στην
πνευματική μορφή την ιστορία του φυτού, που αρχίζει από τον σπόρο και επιστρέφει
σε αυτόν, αφού διατρέξει, ως βαθμίδες εξέλιξης, όλες τις φυτικές μορφές, δηλαδή
τη ρίζα, τον κορμό, τα φύλλα, τα άνθη, τους καρπούς. Εφάρμοσέ την σκεπτόμενος
βαθιά για την υπόσταση/ουσία του αντικειμένου καθώς και για τη μορφή της τέχνης.
Πρόσεξε ώστε αυτή η διαδικασία να πραγματοποιηθεί χωρίς την παραμικρή διακοπή.
§3
Ένα
σχόλιο
1.
Σε
αυτόν τον στοχασμό αποτυπώνεται περιεκτικά και παραστατικά η διαλεκτική
κίνηση της Έννοιας του Χέγκελ. Αυτή η αποτύπωση δεν είναι αυτοσκοπός,
αλλά γίνεται σε συνδυασμό με την εφαρμογή της εν λόγω φιλοσοφικής Έννοιας στην
ποιητική πράξη. Τι ζητά από τον ποιητικό εαυτό του ο Σολωμός; Να εφαρμόσει
ποιητικά την ιστορία του φυτού, όλη δηλαδή την εξελικτική του πορεία, την
κυκλοτερή του κίνηση από τη ρίζα ως τους καρπούς, αλλά υπό τη μορφή του Πνεύματος,
της
Έννοιας, της Ιδέας. Τι μας λέει σχετικά με αυτή την κίνηση ο Χέγκελ και
μάλιστα με την ίδια παραστατική εικόνα του φυτού; Στη Φαινομενολογία του πνεύματος Ι, §2 ο Χέγκελ παρουσιάζει τη
διαφορετικότητα των φιλοσοφικών συστημάτων ως την προοδευτική ανάπτυξη της
αλήθειας σε εναντίωση προς τον κοινό νου που βλέπει μόνο εξωτερική αντίθεση, αντιπαλότητα,
αποκλεισμό
του ενός για χάρη του άλλου. Γράφει σχετικά:
«το μπουμπούκι εξαφανίζεται στην
εκκόλαψη του άνθους και θα μπορούσαμε να πούμε πως το μπουμπούκι ανασκευάζεται
από το άνθος· με τον ίδιο τρόπο το άνθος, όταν εμφανίζεται ο καρπός,
χαρακτηρίζεται ως μια ψευδής ύπαρξη του φυτού, και ο καρπός παίρνει τη θέση του
άνθους ως η αλήθεια του. Αυτές οι μορφές όχι μόνο διαφέρουν μεταξύ τους, αλλά
και απωθούν η μια την άλλη ως αμοιβαία ασυμβίβαστες. Η ρευστή τους φύση ωστόσο
τις κάνει συγχρόνως στοιχεία της οργανικής ενότητας, μέσα στην οποία όχι μόνο
δεν είναι αντιμαχόμενες, αλλά η μια είναι τόσο αναγκαία όσο και η άλλη, και
αυτή η ίση αναγκαιότητα μόνο είναι που αποτελεί τη ζωή του όλου».
2. Πρώτο μέλημα λοιπόν του Σολωμού είναι να συλλάβει τη σύνθεση
των Ελεύθερων
Πολιορκημένων ως ένα ποιητικά ζωντανό, αυτοκινούμενο Όλο, κατά τη
δυναμική του οποίου ο πολιορκημένος δεν είναι ο σκλάβος που μοιραία αποθνήσκει
σαν σκλάβος, αλλά ο μαχόμενος πολιορκημένος που αρνείται να υποταχθεί και
διεξάγει έναν αγώνα ζωής και θανάτου ως ελεύθερος πολιορκημένος· δηλαδή ως ο
πολιορκημένος που ενσαρκώνει την Ιδέα της ελευθερίας και αίρεται έτσι πάνω από
τη χθαμαλή ζωή του φοβισμένου θνητού, του δουλόφρονος που πρωτίστως τον παραλύει
ο φόβος του και στη συνέχεια τον διαμελίζει εύκολα ο εχθρός του.
3.
Η εφαρμογή στην ποιητική πράξη της
ανέλιξης της Έννοιας ή της Ιδέας, δηλαδή η κίνηση αυτοπροσδιορισμού και αυτο-ανάπτυξης
της ποιητικής
Μορφής
στη διαλεκτική της συνάφεια με τα διαφορετικά της εκάστοτε περιεχόμενα, έτσι
όπως δείχνει και η εικόνα της εξέλιξης του φυτού, απαιτεί βαθιά-σφαιρική
στοχαστική σύλληψη: το ποιητικό υποκείμενο εισδύει με τη δύναμη της σκέψης στο
εσωτερικό της εν έργω αυτο-ανέλιξης της Έννοιας ή της Ιδέας ως της Μορφής της
τέχνης και γίνεται ένα με αυτή: τη μεταστοχάζεται ως διαλεκτική καλλιτεχνικής Μορφής
και ουσιακών/υποστασιακών θεμάτων, αντικειμένων· δηλαδή περιεχομένων,
καθοριστικών για την πραγμάτωση εν χώρω και χρόνω της Ιδέας της τέχνης. Τέτοια περιεχόμενα
π.χ. είναι το Μεσολόγγι, οι ανδρείοι, η πολιορκία, η πείνα, ο πειρασμός κ.λπ.
Αυτός ο διαλεκτικός μεταστοχασμός αισθητοποιείται σε ποιητικό σύνθεμα, δηλαδή
στους Ελεύθερους Πολιορκημένους, και μπορεί να
αισθητοποιείται στην εντέλειά του, όταν δεν κατακερματίζεται, αλλά αντικρίζεται
στην ολοποιητική του κινητικότητα.
