Αριστοτέλης: Η παιδεία ως θεμέλιο της δημοκρατίας

Αριστοτέλης

384–322 π.Χ.

Η παιδεία περιέχει την πολιτική και όχι αντίστροφα

§1

Προκαταρκτικές υποσημάνσεις

    Ι. Σε μια εποχή άκρατης απαιδευσίας και βαρβαρότητας των ολίγων εκείνων που θέλουν να διαχειρίζονται την πολιτική μοίρα των ανθρώπων, δηλ. τη μοίρα μιας ολόκληρης πολιτείας, η επιστροφή στον Αριστοτέλη φωτίζει αληθινά τη σύγχρονη κοινωνία αλλά και δραματικά σχετικά με το πόσο εκφυλισμένοι και διεφθαρμένοι, κατά την εσωτερική τους δομή, είναι οι άνθρωποι-μαριονέτες της πολιτικής εξουσίας. Στο έργο του Πολιτικά ο μεγάλος Έλληνας φιλόσοφος εξετάζει, ανάμεσα στα άλλα, τη σημασία της ουσιαστικής συμμετοχής των πολλών στην άσκηση της εξουσίας και τη δυνατότητά τους να συλλέγουν τις γνώσεις, να διαμορφώνουν τεκμηριωμένη γνώμη και να αποφαίνονται με παραδειγματική ευστοχία για θέματα πολιτικής δημοκρατίας, όχι σπάνια μάλιστα πιο εύστοχα και από τους ειδήμονες. Μόνο εκεί όπου αποφασίζει ουσιαστικά και όχι τυπικά η πλειοψηφία των πολιτών, μπορεί να ευδοκιμεί η δημοκρατία, μας λέει ο φιλόσοφος. Μια τέτοια πλειοψηφία όμως δεν συλλέγει μόνο γνώσεις και αρετές, αλλά διέπεται και από ανεξέλεγκτα πάθη, είναι δέσμια μιας απαιδευσίας, η οποία την εμποδίζει να αυτοπροσδιορίζεται πολιτικά. Αυτό λοιπόν που συγκροτεί το ήθος των πολιτών και πιο ειδικά των νέων ανθρώπων, ώστε να κατακτούν ουσιωδώς την πολιτική αρετή και να συμμετέχουν με ορθό λόγο και έργο στα κοινά, είναι η παιδεία.

     ΙΙ. Αλλά ποια παιδεία; Η ιδιωτική ή η δημόσια; Ο Αριστοτέλης δηλώνει ρητά: η δημόσια παιδεία. Ιδιωτική ή δημόσια παιδεία όχι με την τρέχουσα έννοια αλλά ουσιωδώς με την έννοια του ιδιωτικού ή του κοινού/καθολικού Λόγου στον Ηράκλειτο. Η ενιαία και δημόσια παιδεία, ως καθολικός Λόγος: κοινός τοις πάσι,  οφείλει να εισχωρεί ερμηνευτικά στην ενύπαρκτη αλήθεια των πραγμάτων και να μεταστοχάζεται την πραγματικότητα, να την σκέπτεται ως τέτοια που μπορεί να μετασχηματιστεί. Μια τέτοια παιδεία είναι και πρέπει να είναι ο ύψιστος σκοπός της πολιτείας, αποφαίνεται ο φιλόσοφος, διότι αυτή μόνο καλλιεργεί στους νέους τα κοινά ενδιαφέροντα της πολιτείας· ενδιαφέροντα που συνδέονται με την αυτάρκεια και την ευδαιμονία της πόλης, άρα και με την ευτυχία των ατόμων. Απεναντίας, η ιδιωτική παιδεία, ως ιδιωτική φρόνηση, τόσο ως προς τα περιεχόμενά της όσο και ως προς τους σκοπούς της, υπηρετεί συμφέρονται που δεν εναρμονίζονται με τα συμφέροντα της κοινότητας. Επομένως παιδαγωγεί τους νέους με βάση τις ιδιωτικές γνώμες και τα ιδιωτικά συμφέροντα, απομακρύνοντάς τους έτσι από την υπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος και από την αναζήτηση, κατ’ επέκταση, της ευτυχίας εντός της κοινότητας. Μια τέτοια ιδιωτική «παιδεία» χαρακτηρίζει τους αλλόφρονες πολιτικούς, με εξαιρέσεις πάντοτε, γι’ αυτό και το επίπεδο νόησης, προσληπτικής τους ικανότητας και μορφωτικής τους καταξίωσης αντιστοιχεί σε εκείνο του νηπιαγωγείου και αναλογικά του μεταποιεί σε λυσσασμένους για εξουσιαστικό θώκο, σε πολιτικούς απατεώνες,  σε διεφθαρμένους ως το κόκαλο.   

§2

Κείμενο

(Πολιτικά, 1337a33-b11)

                                                    

«Είναι λοιπόν φανερό ότι πρέπει να ορίσουμε νόμους για την παιδεία και να της δώσουμε δημόσιο χαρακτήρα· ποιος όμως θα πρέπει να είναι ο χαρακτήρας αυτής της παιδείας και πώς πρέπει αυτή να παρέχεται [ή να ασκείται], αυτά δεν πρέπει να διαφύγουν την προσοχή μας. Γιατί σήμερα υπάρχουν διαφορετικές απόψεις ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Πράγματι, δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για το τι πρέπει να μαθαίνουν οι νέοι ούτε σε σχέση με την αρετή ούτε σε σχέση με την άριστη ζωή, ούτε είναι φανερό αν  η παιδεία πρέπει να έχει στόχο της την άσκηση και καλλιέργεια του νου ή τη διαμόρφωση ηθικού χαρακτήρα· αν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα, η έρευνά μας θα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση και καθόλου δεν είναι φανερό τι πρέπει να επιδιώκει η παιδεία: αυτά που είναι χρήσιμα για τη ζωή ή αυτά που οδηγούν στην αρετή ή αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση (γιατί όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές)· και για εκείνα τα θέματα που σχετίζονται με την αρετή δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία (αφού, πρώτα-πρώτα, δεν έχουν όλοι την ίδια γνώμη για την αρετή που τιμούν, άρα είναι φυσικό να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της). Είναι λοιπόν φανερό πως οι νέοι πρέπει να διδάσκονται από τα χρήσιμα τα πιο απαραίτητα· είναι ακόμη φανερό ότι δεν πρέπει να τα διδάσκονται όλα, καθότι οι ασχολίες διακρίνονται σε αυτές που ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και σε όσες δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και [είναι φανερό] πως από τα χρήσιμα πράγματα οι νέοι πρέπει να μαθαίνουν όσα δεν κάνουν αγροίκο/ευτελή/τιποτένιο αυτόν που τα μαθαίνει. Πρέπει όμως να θεωρούμε ευτελή κάθε ασχολία και τέχνη ή μάθηση που κάνει άχρηστο το σώμα ή το νου/μυαλό/πνεύμα των ελεύθερων ανθρώπων για τα έργα και τις πράξεις της αρετής».  

§3

Σχολιασμός

1.  Γενικό πνεύμα:

·     Οι απόψεις, που εκφράζει εδώ ο Αριστοτέλης, συνυφαίνονται με τη γενική ιδέα που διατύπωσε σε προηγούμενα κείμενά του: δηλαδή ότι ο άνθρωπος είναι φύσει «πολιτικόν ζώο». Η υπόθεση της παιδείας επομένως είναι κατεξοχήν πολιτική πράξη: το ατομικό καλό συμπορεύεται με το γενικό, το κοινό καλό, δηλαδή με το καλό της πόλεως/πολιτείας. Έτσι η πλήρης ανάπτυξη του ατόμου επιτυγχάνεται μόνο εντός της πολιτικής κοινότητας.

·     Η παιδεία, που πρέπει να στοχεύει στην άσκηση της αρετής και στη διαμόρφωση πολιτών με ολοκληρωμένη προσωπικότητα, είναι δημόσιο αγαθό και ως τέτοιο πρέπει να αντιμετωπίζεται από την πολιτεία. Συναφώς, η πολιτική δεν νοείται ξεχωριστά από την ηθική: το ήθος της πόλεως καλλιεργείται και διαφυλάσσεται, όταν αυτή παρέχει δημόσια και για όλους παιδεία και αγωγή.

2. Ανάλυση:

·     Πρώτη αναγκαιότητα: η θέσπιση νόμων για τη παιδεία. Δημόσιος και όχι ιδιωτικός χαρακτήρας της παιδείας. Ως προς τη «διδακτέα ύλη»: το τι θα πρέπει να διδάσκεται απαιτεί προσεχτική αντιμετώπιση: η εκπαίδευση των νέων θα αποβλέπει στην καλλιέργεια του ήθους ή στην ανάπτυξη της νόησης; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, γιατί υπάρχουν διαφορετικές γνώμες επί του θέματος.

·     Εδώ έχει αξία, μεταξύ των άλλων, η διαχρονική ισχύς της αριστοτελικής σκέψης σχετικά με το συνδυασμό: πρακτική γνώση, που είναι χρήσιμη για τη ζωή και προάγει την αρετή, αφενός και θεωρητική γνώση αφετέρου. Επίσης ως προς την αρετή: δεν εννοούν όλοι το ίδιο πράγμα με αυτή την έννοια. Προϋπόθεση λοιπόν για οιονδήποτε σχετικό προβληματισμό είναι η γνώση και η επίγνωση: τι είναι αρετή; Στο πλαίσιο αυτό εξετάζονται και τα πρακτικά, τα χρήσιμα γνωστικά αντικείμενα που πρέπει να διδάσκονται. Εδώ συγκαταλέγονται, από άποψη αρχής, τα απολύτως απαραίτητα. Όλα τα χρήσιμα δεν είναι πάντοτε κατάλληλα για διδασκαλία. Ούτε η αποδόμηση της ιστορικής ρίζας είναι στόχος της διδασκαλίας.

·     Τα μαθήματα που διδάσκονταν την εποχή του Αριστοτέλη: 

α) ανάγνωση και γραφή, χρήσιμα για τη ζωή («χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»).

β) γυμναστική για την καλλιέργεια της ανδρείας. 

γ) μουσική, χρήσιμη για τη ζωή και την ηθική διάπλαση των νέων. 

δ) ορισμένες φορές σχέδιο και ζωγραφική, δεξιότητες χρήσιμες κι αυτές για τη ζωή. Απ’ αυτή την άποψη, το πρόγραμμα εκπαίδευσης των νέων δεν επιτρέπεται να περιλαμβάνει ασχολίες που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους.

·      Ποιες τελικά ταιριάζουν στους ελεύθερους ανθρώπους; Εκείνες οι ενασχολήσεις που δεν κάνουν τον άνθρωπο και μάλιστα τον νέο άξεστο, αγροίκο, βάναυσο. Βάναυση είναι, κατά τον φιλόσοφο, εκείνη η ασχολία, η τέχνη, η μάθηση, που καθιστά το σώμα και το πνεύμα των ελεύθερων ανθρώπων ακατάλληλο, δηλαδή άχρηστο, για τη χρήση και την άσκηση της αρετής.

·      Τέτοιες βάναυσες τέχνες και ασχολίες ήταν, στην εποχή του Αριστοτέλη, οι χειρωνακτικές εργασίες. Αυτές προορίζονταν για τους δούλους και όχι για τους ελεύθερους. Κρίνονταν ασυμβίβαστες με το ήθος και την κοινωνική υπόσταση του ελεύθερου πολίτη.

3. Κατανόηση:

·     Η παιδεία, ως ανθρώπινο αγαθό, συνδέεται με την ορθή διακυβέρνηση της πολιτείας. Επηρεάζει και διαμορφώνει ουσιαστικά το μέλλον όχι μόνο των πολιτών ως ατόμων, αλλά και της ίδιας της πολιτείας ως θεσμού. Επειδή οι πολίτες μιας πολιτικής κοινότητας έχουν ενιαίο σκοπό ως συλλογικά όντα, η παιδεία πρέπει να είναι κοινή και δημόσια: ίδια και ουσιώδης για όλους.

·     Η παιδεία, ως προς τα περιεχόμενα, πρέπει να αποτελεί έναν συνδυασμό πρακτικής διδασκαλίας και θεωρητικής ανάπτυξης. Και εδώ ο Αριστοτέλης ακολουθεί τη μέση οδό: πρόκειται για την περιώνυμη μεσότητα. Όχι όπως σήμερα, ο εκπαιδευτικός πρακτικισμός, ιδιάζων και σε ένα ζώο, να δολοφονεί τη θεωρητική, φιλοσοφική παίδευση του ανθρώπου, με συνέπεια ζωοποιημένα ανθρώπινα όντα να κρατούν τις τύχες της μιας ή της άλλης πολιτείας στα χέρια τους.

·     Με βάση τα περιεχόμενα και τους σκοπούς της παιδείας, οι ελεύθεροι άνθρωποι δεν πρέπει να καταγίνονται με χρηστικές μόνο ή αταίριαστες για τη φύση τους απασχολήσεις. Η επιδίωξη έτσι της αρετής για να είναι τελεσφόρος και δημιουργική, πρέπει να είναι σαφής η γνώση σχετικά με το τι είναι αρετή. Όσο πιο σαφής γίνεται μια τέτοια γνώση, τόσο πιο πολύ αποδυναμώνονται όλα τα στίφη των ‒ισμών: φασ-ισμών, σοσιαλ-ισμών, αναρχ-ισμών, λενιν-ισμών, φανατ-ισμών, σολοικισμών, βαρβαρ-ισμών κ.ο.κ