Μάρκος Αυρήλιος
121-180 μ. Χ
§1. Από το 161-180 μ.Χ ήταν αυτοκράτορας της ρωμαϊκής κοσμοκρατορίας. Κατ’ αυτή την ιστορική εποχή γίνονται μεγάλες κοσμογονικές αλλαγές σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ζωής. Η Ρώμη είναι το κέντρο του κόσμου και των πιο διαφορετικών φιλοσοφικών ρευμάτων, όπως ήταν παλαιότερα η Αθήνα. Κυρίαρχο φιλοσοφικό ρεύμα είναι ο Στωικισμός, ο οποίος δεν είναι δημιούργημα της συγκεκριμένης εποχής, αλλά αποτελεί συνέχεια του Στωικισμού, που ξεκίνησε με τη σχολή που ίδρυσε στην Αθήνα ο Ζήνων από το Κίτιον της Κύπρου και ο οποίος ήκμασε στα τέλη του τέταρτου και τις αρχές του τρίτου π.Χ. αιώνος. Θεμελιώδης αρχή αυτού του σημαντικού φιλοσοφικού ρεύματος είναι η απάθεια ως τρόπος του ανθρώπου να αντιμετωπίσει τα άγρια κύματα της ζωής και γενικότερα την γεμάτη περιπέτεια βιοπορεία του. Ως προς την ουσία της απάθειας πρόκειται για τη γαλήνη και την ηρεμία που υπαγορεύει στην ψυχή ο εσωτερικός μας Λόγος, ο οποίος είναι το ένθεο όλων ημών· πρόκειται δηλαδή για τη γαλήνη και την ηρεμία ως στάση ζωής, η οποία (στάση) επιτρέπει στην ψυχή να μην υποτάσσεται στις λογικές των πραγμάτων, που δεν την εγγίζουν, δεν της ιδιάζουν διόλου.
§2. Ο Μάρκος Αυρήλιος, ως Στωικός,
δέχεται επιρροές από τον Σενέκα και τον Επίκτητο και έτσι, ως αυτοκράτορας της
Ρώμης, σκέπτεται φιλοσοφικά: τουτέστι αγωνίζεται να βρει για τη ζωή του, ως
σκεπτόμενου ανθρώπου και όχι περιοριστικά ως αυτοκράτορος ή ως πληβείου, ήτοι
να βρει για τον άνθρωπο, ως πονεμένη και πάσχουσα ύπαρξη, ερείσματα, αρχές και
κανόνες έξω από τη φθορά του χρόνου, αληθινούς οδηγητές στο μεγάλο έργο της
λύτρωσης και της δημιουργίας Στο έργο του: ΤΑ ΕΙΣ ΕΑΥΤΟΝ, γραμμένο στα Ελληνικά,
εξέφρασε με γλαφυρό λόγο αυτές τις φιλοσοφικές και ηθικές του πεποιθήσεις. Αυτό
το έργο αποτελείται από δώδεκα βιβλία. Στο πρώτο βιβλίο μιλάει για όλα τα
σχετικά πρόσωπα και πράγματα που τον βοήθησαν να γίνει ένας φιλόσοφος αυτοκράτορας
και ως φιλόσοφος να συγκροτήσει μια ελεύθερη προσωπικότητα εντός του
πολυτάραχου κόσμου, χωρίς να χαθεί εδώ μέσα. Στα άλλα βιβλία συγκεκριμενοποιεί
με μοναδική ακρίβεια νοημάτων την πολύπλευρη σχέση της ανθρώπινης ύπαρξης με
τον κόσμο και τον θεό. Βασική μεθοδολογική του αρχή εδώ είναι: η πρακτική
αναζήτηση της πηγής δημιουργίας του ανθρώπου. Αυτή η πηγή είναι η «φύσις του
παντός», η φύση ως η δύναμη δημιουργίας των πάντων.
§3. Τοποθετεί τον Νου πάνω από την
υλική ψυχή. Ο άνθρωπος εκτείνεται στις ακόλουθες τρεις σφαίρες: Σάρκα/Σῶμα, Ψυχή, Νοῦς. Τον Νοῦ τον περιγράφει με την αρχαία στωική
έννοια: ηγεμονικόν. Ο Νους, ο Λόγος, κατευθύνει τον άνθρωπο κατά τρόπο που να
ενεργεί και να πράττει σύμφωνα με τη φύση του και με τη φύση του παντός, του
όλου. Βλέπει τον άνθρωπο στα επιμέρους μέρη του ως το αποτέλεσμα και την
παράσταση των στοιχείων του σύμπαντος. Έτσι και το πνευματικό στον άνθρωπο
γίνεται παράσταση της θεότητας: ο νους του είναι ο Δαίμων, που χαρίζεται από
τον Δία στον καθέναν για να τον καθοδηγεί. Χρησιμοποιώντας στοιχεία σκέψης του
Επίκτητου, ο Μάρκος Αυρήλιος τονίζει ότι μόνο ο νους ανήκει στη δύναμή μας,
αλλά όχι η σάρκα και η ψυχή. Η σάρκα δεν έχει καμιά ιδιαίτερη αξία: είναι «λύθρος και οστήρια …». Όσο για την ψυχή, είναι κι αυτή μια υλική υπόσταση, ένα
είδος ανέμου, που, αφότου ή καθώς έχει εγκατασταθεί στο σώμα, διατηρεί τον
άνθρωπο ζωντανό δια της εισπνοής και της αναπνοής. Η ψυχή, δυνάμει του Νου, μπορεί να εισδύει στη λογική των
πραγμάτων και να σχηματίζει παραστάσεις γι’ αυτά, οι οποίες βέβαια είναι πάντα
υποκειμενικές και έτσι δύνανται ν’ αλλάξουν, κατά την κρίση του υποκειμένου.
Ακριβώς μια τέτοια μεταβλητότητα, ελεγχόμενη, όταν χρειάζεται, από τον Νου,
βοηθά την ψυχή να μη γίνεται θύμα των παθών της, όπως επίσης το σώμα να μην
πνίγεται μέσα στο κολαστήριο των ορμών του.
§4. Σε κάθε περίπτωση, ο θάνατος έρχεται
ως απελευθέρωση της ψυχής από τη φυλακή του σώματος. Η αθανασία της ως
μεμονωμένης ψυχής δεν είναι απεριόριστη, γιατί είναι πιθανό να απορροφηθεί στον
θεϊκό κόσμο του Νου, ή πράγμα το ίδιο, του Λόγου, μέσω μιας από τις περιοδικές
καύσεις του κόσμου ή ως αποτέλεσμα των συνεχών αλλαγών στην ύπαρξή της. Ο Μάρκος
Αυρήλιος αντιτίθεται στην απεριόριστη συνέχιση της ύπαρξης, διότι ο εναέριος
χώρος δεν θα ήταν σε θέση να συγκρατήσει τον αριθμό όλων των ψυχών, που είναι
υλικές, αν συνέχιζαν να υπάρχουν χωρίς περιορισμό. Από την ηρακλείτεια ιδέα της
ροής όλων των υπαρχόντων και της παροδικότητας τους αντλεί την πεποίθησή
του για την αναξιότητα των εξωτερικών
πραγμάτων. Κάτω από όλες αυτές
τις απόψεις βρίσκεται η πεποίθησή του σχετικά με τη θεία φροντίδα για τον κόσμο και για τη δίκαιη και σοφή τάξη του.
Η ιδέα της συγγένειας κάθε ανθρώπου με τον θεό κυριαρχεί στην ηθική του σκέψη.
Εφόσον υποθέτει ότι ο Νους είναι ο θεϊκός οδηγός του ανθρώπου, η παραβίαση των
υποχρεωτικών εντολών, που μας δίνονται από τον Δαίμονα, δηλαδή τον θεό, πρέπει επίσης να σημαίνει οργή κατά της
θεότητας. Η ανηθικότητα είναι ασέβεια. Η αγάπη για την ανθρωπιά, η επιείκεια
και η ανεκτικότητα έναντι των αδικημάτων θεωρούνται ηθικές απαιτήσεις. Η βασική
πεποίθηση ότι οτιδήποτε ανθρώπινο σχετίζεται με τον θεό οδηγεί στο
κοσμοπολίτικο ιδεώδες: μιας ανθρώπινης κοινότητας που δεν σταματά στα εθνικά
και διεθνή σύνορα.
