Κ Ι Ρ Κ Ε Γ Κ Α Ρ Ν Τ
1813–1855
Αγωνία και ανθρώπινο άτομο
§1
Ο Κίρκεγκαρντ είναι ο φιλόσοφος που έφερε στο κέντρο της φιλοσοφικής σκέψης την έννοια της αγωνίας και από αυτόν στη συνέχεια την παρέλαβε και την εμπλούτισε με τις δικές του σημάνσεις ο σύγχρονος υπαρξισμός. Τη συγκεκριμένη έννοια τη συζητεί ουσιωδώς στο έργο του η έννοια της αγωνίας. Τι μας λέει συγκεκριμένα; Πως η αγωνία δεν ταυτίζεται με το συναίσθημα του φόβου, του άγχους και της ανησυχίας. Ενώ αυτά εδώ τα συναισθήματα γεννιούνται από ένα συγκεκριμένο κίνητρο, η αγωνία δεν προκύπτει από κάτι συγκεκριμένο. Ο φόβος, ας πούμε, προκαλείται από την ύπαρξη κάποιου συγκεκριμένου κινδύνου. Η αγωνία όμως δεν έχει να κάνει με κάποιον κίνδυνο, γιατί τότε θα ήταν φόβος και όχι αγωνία. Με τι έχει να κάνει; Με το γεγονός της ύπαρξης του ανθρώπινου ατόμου.
§2
Πιο ειδικά, το ανθρώπινο άτομο αρχίζει να καταλαμβάνεται από αγωνία, όταν αναλογίζεται την κατάστασή του μέσα στον κόσμο. Ορισμένως λοιπόν η αγωνία είναι μια μορφή απελπισίας, χωρίς όμως να γίνεται ή να είναι ουσιαστικά εμφανής ο λόγος γι’ αυτό. Αυτό ωστόσο που είναι εμφανές σχετίζεται με ακόλουθο: η αγωνία δεν συνιστά ένα δευτερεύον συναίσθημα της ύπαρξής μας, αλλά ουσιώδη κατάσταση που προσδιορίζει την ανθρώπινη φύση. Γιατί συμβαίνει αυτό; Επειδή η αγωνία ανήκει στην πνευματικότητά μας ως ανθρώπινων όντων. Ανάλογα με την ένταση ή την ανάπτυξη της εν λόγω πνευματικότητας, η αγωνία είναι κι αυτή μικρότερης ή μεγαλύτερης εμβέλειας ή έντασης. Εφόσον το ανθρώπινο άτομο είναι στον έναν ή τον άλλο βαθμό πνευματικό ον, η αγωνία δεν μπορεί να απουσιάζει από τη ζωή του. Είναι αναπόφευκτη και δεν αποβάλλεται ή δεν εξαλείφεται με κανέναν τρόπο.
§3
Στο βιβλίο του η έννοια της αγωνίας, ο Κίρκεγκαρντ σημειώνει, μεταξύ άλλων, πως το άτομο, ως ελεύθερη ύπαρξη, διαθέτει τη δυνατότητα να επιλέγει και να πραγματοποιεί την ελευθερία του με πολλούς τρόπους. Η δυνατότητα της επιλογής σημαίνει ότι το άτομο μπορεί να ευτυχήσει, μπορεί και να δυστυχήσει, αναλόγως με τις επιλογές του. Βέβαια εδώ δεν κατανοεί τη δυνατότητα της επιλογής έτσι όπως την κατανοεί ο κοινός νους, αλλά πιο βαθιά και πλήρως συνυφασμένη με την ύπαρξή του ως τέτοια: η επιλογή, όποια κι αν είναι, εισάγει το άτομο σε μια συγκεκριμένη ζωή, η οποία, είτε είναι ευτυχισμένη ή λιγότερο ευτυχισμένη ή και διόλου, μπορεί να κυοφορεί δυστυχία για αυτό. Εάν από την άλλη πλευρά, το άτομο αρνηθεί τη δυνατότητα της επιλογής, με μαθηματική ακρίβεια επιλέγει την παράλυση της ζωής του. Όποια κατεύθυνση κι αν ακολουθήσει, δεν διαφαίνεται θετική έκβαση της ζωής του.
§4
Τι διαφαίνεται; Μηδενισμός; Όχι. Απεναντίας δείχνεται η εγγενής αδυναμία της θνητότητας, του πεπερασμένου της ύπαρξής μας να ζει έξω από την εκ της αγωνίας απειλή, έξω από τα μαρτυρικά πάθη της ζωής. Εδώ ο φιλόσοφος έχει ως ορατό παράδειγμα λόγου την επί της γης εμπειρία του Χριστού. Αναφέρει ορισμένα σημεία αυτής της εμπειρίας: π.χ. σύμφωνα με την περιγραφή του Ευαγγελίου, ο Χριστός αγωνιούσε έως τη στιγμή του θανάτου του. Επίσης, λίγο πριν το θάνατό του, πρόφερε εκείνα τα φοβερά, γεμάτα υπαρξιακή αγωνία, λόγια: Θεέ μου, γιατί με εγκατέλειψες. Ως αντιστάθμισμα αυτής της περατής κατάστασης του ανθρώπου, υπάρχει η απειρία, η απεραντοσύνη που εκπορεύεται από την πνευματικότητα και την πίστη. Ως προς τον θρησκευτικό της χαρακτήρα η πίστη εντάσσεται στο θρησκευτικό στάδιο της ζωής και στο πνεύμα του χριστιανισμού, που διέπεται από το δικό του παράδοξο: π.χ. η πίστη είναι ρήγμα σε σχέση με την καθημερινότητα, αλλά και ολοκληρωτική υποταγή στον θεό έξω και πέρα από κάθε κοινωνικό νόμο. Εν τέλει, σε τι μας βοηθά η αγωνία; Στο μέλλον. Το παρελθόν το εκάστοτε μπορεί να είναι πηγή δυστυχίας, το μέλλον όμως μέσα από το παρατηρητήριο της αγωνίας διανοίγεται με βάση την επίγνωση που μας προσφέρει μια προηγούμενη εμπειρία της αγωνίας.
