Πλάτων: ερωτικός λόγος και διαλεκτική

Πλάτων

427-347

Φιλοσοφία: Λόγος και Διά-λογος

§1. Είναι κοινός τόπος πια πως ο Πλάτων αποτελεί τη μέγιστη φιλοσοφική μορφή στην ιστορία της φιλοσοφίας και συναφώς είναι ο κατ’ εξοχήν ιδρυτής της φιλοσοφικής μας παράδοσης. Η σκέψη του έχει ασκήσει και θα ασκεί, όσο θα υπάρχουν σκεπτόμενα ανθρώπινα όντα πάνω σ’ αυτόν τον πλανήτη, μοναδική επιρροή σε όλες τις κατευθύνσεις της φιλοσοφίας. Οι διάλογοί  του διακρίνονται για την απαράμιλλη ελκυστικότητα της γλώσσας, για την υφολογική τους κομψότητα και για τη ζωντανή, την ομιλητική αμεσότητα της δραματουργίας τους. Αλλά τη μέγιστη γοητεία την αντλούν από τη λεπτή βαθύτητα του συλλογιστικά εκδιπλωνόμενου Λόγου και εν ταυτώ από τη δια-λογική γλαφυρότητα αυτού του Λόγου. Υπό τη μορφή λοιπόν αυτού του δυναμικού, αναζωογονητικού διαλέγεσθαι 



η πλατωνική σκέψη αναδεικνύεται σε ηγετική δύναμη, με κύρια χαρακτηριστικά: την ευθύτητα, τη μη υποταγή της σε ευτελείς όρους και συνθήκες, εν τέλει στην άτρωτη ετοιμότητά της να θέτει εκ νέου σε εξέταση, σε συζήτηση, αυτό που φαίνεται πως έχει ολοκληρωθεί.

§2 Καθοριστική για τη στροφή του Πλάτωνος προς τη φιλοσοφία ήταν, όπως ο ίδιος ομολογεί, η συνάντησή του με τον Σωκράτη. Κατόρθωσε να εσωτερικεύσει, με τον δικό του τρόπο, τη διδασκαλία του μεγάλου δασκάλου του. Πέρα από τη συνάφειά του με τις γενικές γραμμές της σωκρατικής διδασκαλίας, ιδιαίτερη εμπειρία φαίνεται να αποκόμισε και από τον τρόπο άρθρωσης του Σωκρατικού λόγου. Στους διαλόγους του διατύπωσε πολλές φορές, κατά την εξέλιξη της σκέψης του, πολλές ρήσεις-αποφάνσεις, με τη μορφή της Σωκρατικής ερωτηματοθεσίας. Αυτές οι ρήσεις, αλλά και η τεχνική εκφοράς τους αποτέλεσαν τη βάση για να αναπτύξει ο Πλάτων τη διδακτική του δραστηριότητα, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη φιλοσοφική του αεικινησία. Διδακτική δραστηριότητα και φιλοσοφική αεικινησία συγκροτούν ένα ενιαίο όλο, έναν ενιαίο στόχο, τον οποίο ο φιλόσοφος στην Πολιτεία (VI 504d–e, 505a) προσδιορίζει ως το «μέγιστον μάθημα». Πρόκειται για την Ιδέα του αγαθού, ως την αρχέγονη πηγή του Είναι και της γνωσιμότητας των πάντων (ό.π., 504a–509b) συμπυκνώνουν βαθύ νόημα με καθολική, σχεδόν διαχρονική αξία.

§3. Προς την Ιδέα του αγαθού βρίσκει κανείς τον δρόμο, δυνάμει της διαλεκτικής. Ενώ στα έργα της ωριμότητας η διαλεκτική συλλαμβάνεται πιο σύνθετα, ως μέθοδος διαίρεσης και συναγωγής, στους σωκρατικούς διαλόγους κινείται στο επίπεδο συγκρότησης εννοιών μέσα από την ερωτηματοθεσία του λέγειν, ήτοι του διαλέγεσθαι. Κατά τούτο το διαλέγεσθαι, ο λόγος κατανοείται ως ερωτικός λόγος, με το νόημα της ταύτισης λέγειν και πράττειν και μιας αντίστοιχης μεταστοιχείωσης του εσωτερικού κόσμου των νέων: συνδυασμός εσωτερικής αρμονίας, φρόνησης και εξωτερικής ομορφιάς. Αυτός ο ερωτικός λόγος, εμβαπτισμένος αργότερα στα εύρυθμα ρεύματα της διαλεκτικής ανόδου προς την Ιδέα του αγαθού, διεκδικείται από τον Πλάτωνα ως ο Λόγος της πολιτείας.

§4. Παρακάτω αναφέρουμε ορισμένα δείγματα, παραδείγματα από τον σωκρατικό τρόπο του διαλέγεσθαι. Στον Χαρμίδη, ο Σωκράτης συζητεί περί σωφροσύνης:

Ι. Προκαταρκτικά: ο Σωκράτης έχει επιστρέψει το βράδυ από τη μάχη της Ποτίδαιας και την άλλη ημέρα επισκέπτεται την παλαίστρα του Ταυρέα και συναντά πολλούς γνωστούς του, αλλά και αγνώστους. Η παρουσία του εκεί έχει διπλή σημασία: α) γυρίζει από την πολιορκία της Ποτίδαιας σώος, πράγμα που παραπέμπει στη θαρραλέα και ψύχραιμη στάση που επέδειξε εκεί· με εκείνη τη στάση επιβεβαιώνει στην πράξη πως όσα συζητεί περί ανδρείας, σωφροσύνης κ.λπ. με τους νεαρούς φίλους του στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, τους λεγόμενους σωκρατικούς, τα πιστεύει και τα εφαρμόζει. Ποιοι είναι οι λόγοι που τον κάνουν να τα πιστεύει; β) Η διαλεκτική ευχέρεια, η φιλοσοφική ετοιμότητα του λόγου του, με την οποία επεξεργάζεται τις σκέψεις του.  Αφού απάντησε σε μια σειρά από ερωτήματα καθημερινής υφής για τη ζωή του στο στρατόπεδο, άρχισε κι αυτός να ρωτά:

Σωκράτης: «τους ρώτησα κι εγώ για τα νέα της Αθήνας, για τη φιλοσοφία σε ποια κατάσταση βρισκόταν, για τους νέους, εάν είχαν διακριθεί μερικοί απ’ αυτούς σε σοφία [μάθηση], σε ομορφιά [κάλλος] ή και σε αμφότερα» (153 d).

ΙΙ. Σχόλιο: Ο Σωκράτης παρουσιάζεται να ρωτά για δύο θεμελιακές πτυχές της ανθρώπινης ουσίας: τη σωματική ομορφιά και την ψυχική καλλιέργεια. Όταν αυτές οι πτυχές αντιμετωπίζονται χωριστά, η ανθρώπινη οντότητα δεν αναπτύσσεται αρμονικά. Χωρίς να το λέει ρητά εδώ ο Σωκράτης, το υπαινίσσεται ή το προϋποθέτει για να αναπτυχθεί η συζήτηση. Τη σωματική ομορφιά εδώ την ενσαρκώνει ο Χαρμίδης. Την πνευματική ομορφιά όμως ποιος;  Παραμένει αίτημα της φιλοσοφίας και των αληθινών φιλοσόφων. Ποιους θεωρεί αληθινούς φιλοσόφους ο Πλάτων; Αυτούς που χωρούν πέρα από την "ψευτοφιλοσοφία" των σοφιστών, ας πούμε, των σημερινών δουλοπάρικων κάθε είδους ιδεολογίας, και την εριστική τέχνη· αυτούς που ενστερνίζονται τη διαλεκτική τέχνη και προσπαθούν να εναρμονίσουν τη θεωρία με την πράξη, τις ιδέες με τον τρόπο ζωής. Είναι δηλαδή φιλόσοφοι: φίλοι της σοφίας, όπως μας λέει ο Πλάτων στο Συμπόσιο, που βρίσκονται μεταξύ του θεού, που είναι σοφός, και των αστόχαστων ανθρώπων, των α-νοημόνων, που ενώ είναι ένα τίποτα, λένε: καλά είναι και έτσι. Τέτοιοι α-νοήμονες συνθέτουν το ηγετικό προσωπικό της σύγχρονης πόλεως, πολιτείας.