Heidegger: γιατί το Είναι και Χρόνος;

Martin Heidegger

1889-1976

Είναι και Χρόνος:

Φιλοσοφία και ύπαρξη

§1

Η φιλοσοφία του Χάιντεγκερ μπορεί εν μέρει και μόνο υπό ορισμένους όρους να χαρακτηρισθεί ως φιλοσοφία της ύπαρξης. Στον πυρήνα του πρώτου μεγάλου έργου του που άφησε εποχή, του Είναι και Χρόνος (1927), βρίσκεται το καθοριστικό, για τη φιλοσοφία της ύπαρξης, ερώτημα σχετικά με την ύπαρξη, δηλ. με τη συγκεκριμένη ύπαρξη. Τούτο το ερώτημα ωστόσο θεωρείται ήδη, σε αυτή τη φάση της σκέψης του, ως προπαρασκευαστικό στάδιο για ένα πιο σπουδαίο ερώτημα, για το οντολογικό ερώτημα σχετικά με το νόημα του Είναι. Στην ύστερη φάση, κατά τη φιλοσοφική στροφή της σκέψης του Χάιντεγκερ, τούτο το οντολογικό ερώτημα γίνεται όλο και πιο καθοριστικό, ενώ το ερώτημα για τη συγκεκριμένη ύπαρξη ακολουθεί σε δεύτερη θέση, καθώς προϋπόθεση για την απάντησή του είναι η λύση της οντολογικής προβληματικής. Σε κάθε περίπτωση, η ασυνήθιστα μεγάλη επιρροή του Χάιντεγκερ στην περαιτέρω φιλοσοφική ανάπτυξη της εποχή μας ανάγεται στην καινοτομία και τη διαφορετική κατεύθυνση των υπαρκτικών του αναλύσεων στο Είναι και Χρόνος.

§2

Για τον Χάιντεγκερ το ερώτημα που δικαίως καθορίζει το σύνολο της φιλοσοφικής παράδοσης είναι το ερώτημα για το νόημα του Είναι. Αναμφίβολα, αυτό το ερώτημα έχει τεθεί στρεβλά, ήδη με την έναρξη της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης, υπό τη μορφή του ερωτήματος για το νόημα του όντος. Ένας βασικός λόγος για τη στρεβλή τούτη ανάπτυξη της δυτικής μεταφυσικής είναι η ελλιπής κατανόηση της αρχέγονης πηγής αυτού του ερωτήματος στους κόλπους του Είναι του ανθρώπου. Γι’ αυτό και ο φιλόσοφος προσπαθεί να διερευνήσει και να θεμελιώσει διερευνητικά το ιδιαίτερο Είναι του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον, που διακρίνεται για αρχέγονη οντολογική κατανόηση. Είναι το ον που ρωτάει με αρχέγονο τρόπο για το νόημα του δικού του Είναι. Ο Χάιντεγκερ κατανοεί το ανθρώπινο υποκείμενο  ως συγκεκριμένο υποκείμενο και προς τούτο χρησιμοποιεί τον όρο  Dasein. Με τούτη την έννοια θέλει να εκφράσει την αρχέγονη αναφορική σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο. Πρόκειται για το εντός-του-κόσμου-Είναι του, το οποίο δεν υποδηλώνει μια τυχαία εμφάνιση του ανθρώπου στον κόσμο, όπως συμβαίνει με τα πράγματα.

§3

Η ως άνω σχέση του Dasein με τον κόσμο αποτελεί καθοριστικό για το ίδιο δομικό του στοιχείο. Το Dasein δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς το αρχέγονο άνοιγμά του στον κόσμο. Συνιστά το Είναι στο περιβάλλον των πραγμάτων και των συνανθρώπων. Η εν λόγω σχέση δεν είναι γνωσιακή σχεση αλλά βιομέριμνας συναναστροφή με τους ανθρώπους και τα πράγματα. «Το Είναι του Dasein είναι η μέριμνα». Η μέριμνα αναφέρεται στους συνανθρώπους, στα πράγματα και στο εκάστοτε ίδιον Είναι. Εάν η φιλοσοφική παράδοση εννοούσε να συλλαμβάνει τα πράγματα που συναντάμε στον κόσμο, αλλά και τους ανθρώπους, ως αντικείμενα της γνώσης, ο Χάιντεγκερ  τα εννοεί εντελώς διαφορετικά: τα πράγματα δεν έχουν πρωτίστως τον χαρακτήρα του παρ-ευρισκόμενου, του απλώς δεδομένου, αλλά του εργαλείου·  του εργαλείου στην υπηρεσία των πρακτικών σχέσεων του Dasein. Παρόμοια, η σχέση με τους συνανθρώπους δεν είναι γνωσιακή αλλά μεριμνώσα συναναστροφή με το Συνείναι [=το Είναι μαζί με άλλους].  

§4

Στη σχέση προς το ίδιον Είναι, δηλ. στην περί εαυτού μέριμνα, γίνεται φανερή η χρονική διάσταση της μέριμνας. Εκδηλώνεται με τρεις τρόπους, που αντιστοιχούν στις εκστάσεις του χρόνου: με τον τρόπο του ριγμένου στον κόσμο, δηλ. της διάρριψης (Geworfenheit), της προβολής (Entwurf) και της ομιλίας (Rede). Η κατάσταση του ριγμένου, η διάρριψη φανερώνεται στην ακούσια παράδοση του Dasein στην ύπαρξή του καθώς και στην καθήλωσή του στο δικό του παρελθόν. Με άλλα λόγια, το Dasein, εκ της ιδίας του σύστασης, της οντολογικής του σύστασης, είναι ριγμένο μέσα στον κόσμο, στο εδώ και τώρα τούτου του κόσμου και δεν έχει ριχτεί εκ των υστέρων, δίκην αντικειμένου εδώ μέσα από κάποιον ρίπτη, π.χ. τον θεό, που βρίσκεται έξω από τη θεμελιώδη σύσταση αυτού του Dasein [=της ανθρώπινης ύπαρξης] και αποφασίζει ερήμην του για το ότι είναι ριγμένο. Αφού κατά τη σύστασή της τούτη η ύπαρξη είναι αρχέγονη πηγή/καταγωγή του είδους και του ύφους του Είναι, βρίσκεται μέσα σε τούτη την πηγή ή καταγωγή το στοιχείο του ριγμένου της Είναι.  

§5

Απεναντίας, με την προβολή συμβαίνει η ανθρώπινη ύπαρξη να υπερβαίνει τη βιοτική της πραγματικότητα, υπό την έννοια ότι κάθε ενέργειά της συνοδεύεται από την παράσταση και την επιθυμία που έχει για το μελλοντικό της Είναι, για το ότι δεν είναι [ή δεν θα είναι] ένα νεκρό παρελθόν, αλλά αποτελεί [θα αποτελέσει] ένα ζωντανό τμήμα του μελλοντικού της Είναι. Έτσι προ-λαμβάνει [=λαμβάνει εκ των προτέρων] στο παρόν αυτό που θα είναι στο μέλλον· το προεξοφλεί εδώ και τώρα στην παροντική της κατάσταση. Όσο για την ομιλία, σε τούτη συμβαίνει να εκδηλώνεται η χαρακτηριστική παροντική σχέση του Dasein. Τούτο σημαίνει πως μέσα στην ομιλία συλλαμβάνεται, κατανοείται στην αλήθεια της η παρούσα ύπαρξή του ως συνέπεια του ριγμένου-Είναι του, της διάρριψης και της προβολής. Πέραν τούτων, η ομιλία συνιστά ένα από τα τρία υπαρκτικά χαρακτηριστικά. Ετούτα αποτελούν τους θεμελιώδεις προσδιορισμούς/καθορισμούς του Dasein και είναι η εύρεση, η κατανόηση και η ομιλία. Με την εύρεση ή ενθυμία (Befinlichkeit) (Είναι και Χρόνος §29) ο κόσμος διανοίγεται για το Dasein, για την ανθρώπινη ύπαρξη, σε επίπεδο εσωτερικής συγκίνησης, ενδιάθετης ορμής, ενώ με την κατανόηση (Verstehen) σε επίπεδο νοητικής ενέργειας. Θεμελιώδης εκδήλωση όλων αυτών είναι η προβολή.