ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
384 π.Χ.–322 π.Χ.
Πώς κατανοείται η έννοια:
Ἕξις [= Κατοχή, Συνήθεια- Habitus];
1. Σύμφωνα
με τον Αριστοτέλη, η συγκεκριμένη έννοια υποδηλώνει
«ένα είδος ενέργειας του κατόχου και του κατεχομένου, κάτι σαν πράξη ή κίνηση (γιατί όταν ένα πράγμα φτιάχνει και το άλλο φτιάχνεται, τότε υπάρχει η ποίηση, δηλαδή η ενέργεια της κατασκευής μεταξύ τους. Παρόμοια και σ’ αυτόν που είναι κάτοχος ενός ενδύματος και στο ένδυμα, του οποίου είναι κάτοχος, υπάρχει κατοχή (ἕξις)» (Μετά τα Φυσικά 1022b 4-8).
Σημαίνει όμως και μια διάθεση ορισμένου τύπου,
«με
την οποία αυτό που την έχει διάκειται καλά ή καλά, τόσο ως προς τον εαυτό του
όσο και σε σχέση με οτιδήποτε άλλο, π.χ. η υγεία είναι ένα είδος έξης, διότι
είναι τέτοιου είδους διάθεση. Ακόμη έξη λέγεται αν υπάρχει μέρος μιας τέτοιας
διάθεσης, γι’ αυτό και η αρετή των μερών είναι ένα είδους έξης ολόκληρου του
Πράγματος» (ό.π. b
10-14).
Από μια γενική άποψη έχει μεγάλη σημασία
ιδιαίτερα στην αριστοτελική ηθική, αφού δηλώνει τον τρόπο ύπαρξης της αρετής
και της κακίας του ανθρώπου. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Σταγειρίτη, ο άνθρωπος
κατέχει αρετές και κακίες, ακριβώς ως συνήθειες ή ως διαθέσεις ορισμένου τύπου.
Η ἕξις μοιάζει
να γειτνιάζει σημασιολογικά με τη λέξη:
ἔθος,
αλλά διαφέρει από αυτήν ως προς τα εξής: ο άνθρωπος, από τη φύση του, είναι
δυνητικά ικανός για την αρετή ή για «ελαττώματα», για κακές συνήθειες, αλλά μια
τέτοια ικανότητα μεταφράζεται σε απτή πραγματικότητα από την ικανότητα να
ενεργεί μόνο μέσω της άσκησης, δηλαδή με την επανάληψη μιας σειράς πράξεων του
ίδιου τύπου (δίκαιες, θαρραλέες πράξεις..., ή αντίθετες με αυτές). Κατά ταύτα,
η επανάληψη αυτών των πράξεων, ως τέτοια, είναι
ἔθος, ενώ το
αποτέλεσμα αυτής της επανάληψης είναι η ἕξις [=συνήθεια], που σημαίνει ότι κάτι παραμένει
μέσα μας ως ένα είδος σταθερής κατοχής, που στη συνέχεια διευκολύνει περαιτέρω
πράξεις του ίδιου είδους. Συμπερασματικά, το ἔθος δηλώνει
τη γενετική στιγμή σχηματισμού της ἕξεως [=συνήθειας],
ενώ η ἕξις το
σημείο άφιξης (II, 499).
2. Είναι
προφανές ότι η φιλοσοφική θεώρηση της έξης ως της συνήθειας εξηγεί όχι μόνο τον
τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος κατέχει την αρετή και την κακία, αλλά και τον
τρόπο με τον οποίο διαθέτει διάφορες τεχνικές και καλλιτεχνικές ικανότητες και,
γενικά, όλες τις «διαθέσεις ορισμένου τύπου». , τόσο πνευματικές όσο και
σωματικές, όπως είναι η ίδια η υγεία. Η ἕξις, ως προκύπτει, υποδηλώνει, υπό μια πιο
στενή έννοια ένα είδος της ποιότητας. Έτσι, η επιστήμη, η τέχνη, η φρόνηση
ορίζονται, εν πολλοίς, ως έξεις, που ενεργοποιούν τις απαραίτητες γνωστικές
λειτουργίες και καθιστούν εφικτά ορισμένα αντίστοιχα επιτεύγματα. Όταν
πρόκειται για την εκδίπλωση των ικανοτήτων της ψυχής πρέπει να υπάρχει διάκριση
ανάμεσα στα συναισθήματα ή στα πάθη, στις ικανότητες που σχετίζονται με αυτά,
και στις έξεις, δυνάμει των οποίων συσχετιζόμαστε καλά ή άσχημα με αυτά. Η
ηθική αρετή είναι μια έξη, βάσει της οποίας παίρνουμε τη σωστή απόφαση. Μεταξύ της
ηθικής δραστηριότητας ή ενέργειας και έξης υπάρχει μια αμοιβαία σχέση. Η έξη
γεννιέται μέσα από την επανάληψη ίδιων, όμοιων και παρόμοιων ενεργειών. Έτσι ο
σκοπός κάθε ενέργειας είναι η ενέργεια κυρίως με βάση την έξη. Εξ αντιθέτου
ωστόσο ενέργεια και έξη συμπεριφέρονται μεταξύ τους όπως η κατοχή και η χρήση.
Το έργο που επιτυγχάνεται με την ενέργεια είναι ένα διαρκές ζητούμενο, πολύ πιο
σπουδαίο από οποιαδήποτε έξη. Κάθε έργο, κάθε ενέργεια και κάθε πράξη αναλαμβάνεται
με μεγαλύτερη ευχέρεια από ό,τι είναι η έξη. Σε μια πράξη η έξη διακρίνεται, γίνεται
πιο αισθητή στην ευαρέσκεια ή τη δυσαρέσκεια, που συνοδεύει τη συγκεκριμένη
πράξη.
