O Hegel για τον Σωκράτη
1. «Ο Σωκράτης δεν είναι μόνο η πιο σπουδαία μορφή στην ιστορία της φιλοσοφίας –η πιο ενδιαφέρουσα στη φιλοσοφία της αρχαιότητας– αλλά επίσης και ένα κοσμοϊστορικό πρόσωπο».
2. «Κατ’ αρχάς προσέλαβε το αγαθό μόνο στην ιδιαίτερη σημασία του πρακτικού: πρέπει να επιδεικνύω φροντίδα για ό,τι οφείλει να αποτελεί για μένα την ουσία της πράξης».
3. «Υπό μια ανώτερη σημασία δέχτηκαν το αγαθό ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης: το αγαθό είναι το καθολικό, δεν είναι μόνο για μένα· δεν είναι παρά μια μορφή, ένας τρόπος της Ιδέας, η Ιδέα που καθοδηγεί τη βούληση. Σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, οι Ίωνες επινόησαν τη φυσική φιλοσοφία, ο Σωκράτης την ηθική και ο Πλάτων προσέθεσε τη διαλεκτική».
4. «Η φιλοσοφική του δράση συνυφαίνεται στενά με τη ζωή του· το πεπρωμένο του είναι σε ενότητα με τις αρχές του και είναι ύψιστα τραγικό. Είναι τραγικό όχι με το επιφανειακό νόημα της λέξης, όπως αποκαλούμε τραγική εκείνη τη συμφορά, όταν κάποιος αποθνήσκει ή εκτελείται· τούτο είναι θλιβερό, αλλά όχι τραγικό».
5. «Ιδιαίτερα αποκαλούμε τραγικό αυτό, όταν η συμφορά, ο θάνατος πλήττει ένα αξιοσέβαστο άτομο, όταν ένα άτομο υφίσταται τα πάνδεινα ενώ είναι αθώο, όταν πέφτει θύμα αδικίας. Έτσι λέμε για τον Σωκράτη: αν και αθώος, καταδικάστηκε σε θάνατο· και αυτό είναι τραγικό.
6. «Το πεπρωμένο του δεν είναι απλώς το προσωπικό του, ατομικά ρομαντικό του πεπρωμένο, αλλά η τραγωδία της Αθήνας, η τραγωδία της Ελλάδας που παίζεται εδώ, που έρχεται να παρασταθεί στο πρόσωπο του Σωκράτη».
7. «Τις ως επί το πλείστον τυχαίες σχέσεις του προς το κράτος τις καλλιέργησε μόνο στα όρια της κοινής αίσθησης για τα καθήκοντά του ως πολίτη, χωρίς βέβαια να κάνει αυθόρμητα τις υποθέσεις του κράτους όντως κύρια απασχόλησή του και να συμπιεσθεί στην κορυφή των δημοσίων υποθέσεων. Η αυθεντική απασχόληση της ζωής του ήταν το κοινωνικά ηθικό φιλοσοφείν με τον καθένα που βρισκόταν στο δρόμο του».
8. «Έζησε ανάμεσα στους συμπολίτες του και στέκεται ενώπιόν μας απόλυτα συνεπής, όπως ένα τέλειο κλασικό έργο τέχνης που πέτυχε να φτάσει στο ύψος της τελειότητας. Τέτοια άτομα δεν κατασκευάζονται, αλλά έχουν αυτο-δια-μορφωθεί, σε αυτό που είναι, αυτόνομα· έχουν γίνει ό,τι θέλησαν να γίνουν και έμειναν πιστοί σ’ αυτό».
9. «Σε ένα αυθεντικό έργο τέχνης το χαρακτηριστικό σημείο είναι ότι έχει παραχθεί και παρασταθεί κάποια ιδέα, ένας χαρακτήρας, έτσι ώστε κάθε γνώρισμα να είναι προσδιορισμένο από την ιδέα τούτη· το έργο τέχνης, από τη μια πλευρά, είναι ζωντανό, από την άλλη ωραίο, γιατί η ύψιστη ομορφιά είναι ακριβώς η τελειότερη πραγματοποίηση όλων των πλευρών της ατομικότητας. Τέτοια έργα τέχνης είναι επίσης οι μεγάλοι άνδρες εκείνης της εποχής».
10. «Ο Σωκράτης ήταν ένα υπόδειγμα ηθικών αρετών: σοφία, σεμνότητα, εγκράτεια, μετριοπάθεια, δικαιοσύνη, ανδρεία, σθεναρότητα, σταθερή αίσθηση της νομιμότητας απέναντι στους τυράννους και τον δῆμο [ελλην. στο πρωτότυπο], μακριά από απληστία και αρχομανία. Ήταν ένα ήρεμο, ευσεβές σύμβολο αρετής».
11. «Η μετριοπάθεια που επιδείκνυε στη ζωή του είναι εξίσου δύναμη της συνείδησης· όχι μια αρχή που έχει κατασκευασθεί ή επινοηθεί, αλλά η εναρμόνισή του με τις περιστάσεις· στην παρέα ήταν αβροδίαιτος με τους άλλους. Η αυτοσυγκράτησή του ως προς το κρασί ηχεί καλύτερα στην περιγραφή που μας δίνει ο Πλάτων στο Συμπόσιο· σε μια πολύ χαρακτηριστική σκηνή βλέπουμε τι αποκαλούσε αρετή ο Σωκράτης».
12. «Στον Πλάτωνα εμφανίζεται ο Αλκιβιάδης σε ένα συμπόσιο που οργάνωσε ο Αγάθων με την ευκαιρία μιας νίκης της τραγωδίας του την προηγούμενη ημέρα στις γιορτές. Η συντροφιά είχε πιει πολύ τη δεύτερη ημέρα του συμποσίου. Γι’ αυτό, οι συγκεντρωμένοι φιλοξενούμενοι, μεταξύ των οποίων και ο Σωκράτης, πήραν την απόφαση αυτό το βράδυ, σε αντίθεση με το έθος των ελληνικών συμποσίων, να πιουν ελάχιστα. Ο Αλκιβιάδης που διαπιστώνει ότι βρέθηκε ανάμεσα σε νηφάλιους και πως κανείς δεν είχε την ίδια διάθεση με αυτόν, αναγορεύει τον εαυτό του σε άρχοντα του συμποσίου και προσφέρει στους άλλους το κύπελλο, για να τους φέρει στο ύψος της δικής του μέθης· αλλά για τον Σωκράτη λέει ότι δεν μπορεί να τον καταφέρει, γιατί παραμένει όπως είναι, ακόμη και αν πιει πολύ. Ύστερα, ο Πλάτων βάζει τον άνθρωπο που διηγείται τους λόγους του Συμποσίου να λέει ότι ο Αλκιβιάδης με τους άλλους στο τέλος αποκοιμήθηκαν στον καναπέ· όταν δε ξύπνησε το πρωί, ο Σωκράτης με το κύπελλο στο χέρι συζητούσε ακόμα με τον Αριστοφάνη και τον Αγάθωνα για την κωμωδία και την τραγωδία και για το εάν ένας άνθρωπος μπορεί να είναι συγχρόνως τραγωδοποιός και κωμωδιογράφος. Έπειτα πήγε τη συνηθισμένη ώρα στον δημόσιο τόπο, στο γυμνάσιο, σαν να μην είχε συμβεί τίποτα, και εκεί φιλοσόφησε όλη την ημέρα όπως πάντα».
13. «Αυτό δεν είναι μετριοπάθεια, που έχει να κάνει με τη λιγότερο πιθανή απόλαυση, ούτε μια σκόπιμη νηφαλιότητα και αυτοστέρηση, αλλά μια δύναμη της συνείδησης, που διατηρεί τον ίδιο τον εαυτό της σε ό,τι της επιβάλλει το σώμα. Από εδώ βλέπουμε πως δεν πρέπει να σκεφτόμαστε τον Σωκράτη ολοσχερώς με τον τρόπο της λιτανείας της ηθικής αρετής».
14. «Σχετικά με ό,τι αποκαλούμε συμπεριφορά ήταν όχι μόνο δίκαιη, αληθινή, ειλικρινής, έντιμη και χωρίς τραχύτητα, αλλά σ’ αυτόν αποτέλεσε κι ένα παράδειγμα της πιο ολοκληρωμένης αττικής ευγένειας. Στον Ξενοφώντα και ιδιαίτερα στον Πλάτωνα τον βλέπουμε να κινείται στις πιο ελεύθερες θέσεις, να έχει μια ανυπόκριτη ομιλητικότητα που είναι πάντοτε συνετή και η οποία, επειδή διακρίνεται για μια εσωτερική καθολικότητα, συγχρόνως καλλιεργεί πάντα τη σωστή, ζωντανή, ελεύθερη σχέση προς τα άτομα και προς την κατάσταση, εντός της οποίας λειτουργεί».
